Ideały życia codziennego chrześcijan na Wschodzie w świetle kościelnych źródeł normatywnych (IV–V wiek): Nr XXXI

Andrzej R. Hołasek

doi:10.18778/8331-966-7

Słowa kluczowe: późna starożytność, chrześcijaństwo, Kościół na Wschodzie, Biblia, ideały życia codziennego

Opublikowane: 11 grudnia 2025

Kategorie: Historia,

Pliki do pobrania

PRZECZYTAJ FRAGMENT

Życie codzienne chrześcijan w późnym antyku wciąż pozostaje przedmiotem wnikliwego zainteresowania nie tylko badaczy zajmujących się dziejami tego okresu czy historyków Kościoła i archeologów, ale jest także obiektem zwykłej ciekawości wielu pasjonatów oraz tych, dla których wiara chrześcijańska jest żywą rzeczywistością. W niniejszej książce autor podejmuje próbę ukazania wyobrażeń twórców kościelnych źródeł normatywnych, redagowanych w IV i V w., na temat ideałów życia codziennego ówczesnych chrześcijan. Stawali oni przed problemem, jak łączyć wyznawaną wiarę z codzienną egzystencją. Z pomocą przychodzili im kościelni pisarze i moraliści, którzy tworzyli normy określające, jakie postępowanie było właściwe, a czego czynić nie należało. Rozwiązywali w ten sposób wiele codziennych dylematów, wyjaśniając np. dlaczego w niedzielę trzeba chodzić do kościoła, czy można się rozwieść z żoną, czy powinno się przyjaźnić z pogańskimi sąsiadami lub czy pójście do żydowskiego lekarza było wskazane. W swoich kanonach autorzy ci poruszali też sprawy bardziej prozaiczne, jak np. dobór rozrywki. Bo chrześcijanin powinien był wiedzieć, czy zachowa przyzwoitość, jeżeli pójdzie do teatru albo czy uczyni stosownie, czytając dzieła znanych filozofów. W kościelnych przepisach wyjaśniono również, czy wypadało mężczyźnie farbować włosy i dlaczego kobieta powinna zakrywać twarz, gdy wychodziła na miasto. Normy te opisywały także szczegółowo posługę duchowieństwa oraz stanowiły dla niego pewnego rodzaju katalog wykroczeń, na podstawie którego nakładano na winowajców pokutę lub wydalano ich ze wspólnoty. Przybliżone w monografii ideały codziennej egzystencji chrześcijan nie odzwierciedlają rzeczywistych realiów życia w epoce późnego antyku, chociaż w dużej mierze są z nimi zgodne. Autorzy przestudiowanych źródeł, odnosząc się do określonych problemów, najczęściej wysuwali postulaty, które miały na celu uzyskanie poprawy jakości posługi duchownych oraz wzmocnienie kościelnej dyscypliny wśród świeckich. Celem publikacji było więc ukazanie, jak według autorów kanonów kościelnych powinno wyglądać codzienne pobożne życie.

Andrzej R. Hołasek - Uniwersytet Łódzki, Centrum Badań nad Historią i Kulturą Basenu Morza Śródziemnego i Europy Południowo-Wschodniej im. prof. Waldemara Cerana, Ceraneum

(ur. 1975 r.), historyk Kościoła i bizantynista, członek Centrum Ceraneum Uniwersytetu Łódzkiego oraz Komisji Bizantynologicznej PTH. Pracę magisterską Patriarchat aleksandryjski w ujęciu Sokratesa Scholastyka i Sozomena napisał pod kierunkiem prof. Waldemara Cerana (UŁ, 2007 r.). Rozprawę doktorską Obraz życia codziennego chrześcijan na Wschodzie w świetle kościelnych źródeł normatywnych (IV–V w.) obronił pod kierunkiem dr hab. Teresy Wolińskiej, prof. UŁ (2018 r.). Jest laureatem konkursu Narodowego Centrum Nauki ETIUDA 4. W 2017 r. odbywał staż naukowy w Pontificio Istituto Orientale w Rzymie. Jego zainteresowania badawcze skupiają się na rozwoju prawa kanonicznego oraz instytucji kościelnych od II do VII w. Jest autorem artykułów i recenzji naukowych oraz uczestnikiem projektów badawczych NCN OPUS, realizowanych w Centrum Ceraneum UŁ.

A Coptic Dictionary, ed. W. E. Crum, Oxford 1939.

Acerbi S., Palladio contro Teofilo: una testimonianza sull’ episcopato del tempo attraverso un’ accusa di simonia, [in:] Vescovi e pastori in epoca teodosiana. In occasione del XVI centenario della consecrazione episcopale di S. Agostino, 396–1996, SEA 58, 1997, s. 371–381.

Adamiak S., Deo Laudes. Historia sporu donatystycznego, Warszawa 2019.

Aldridge R. E., The Lost Ending of the Didache, VC 53, 1999, s. 1–15.

Allard P., L’art paien sous les empereurs chrétiens, Paris, 1879.

Allard P., Saint Basile,Paris 1899.

Alston R., The City in Roman and Byzantine Egypt, London–New York 2002.

Altaner B., Stuiber A., Patrologia. Życie, pisma i nauka Ojców Kościoła, tłum. P. Pachciarek, Warszawa 1990.

Amundsen D. W., Suicide and Early Christian Values. The Nature of the Problem and the Scope of this Essays, PhM 35, 1989, s. 77–153.

Anatolios K., Athanasius, London–New York 2004.

Appendix A, [in:] The Canons of Athanasius of Alexandria, ed. W. Riedel, W. Crum, London 1904, s. 71–80.

Archiepiskop Petr (L’Juil’e), Pravila pervych četyrioch Vselenskich Soborov, Moskva 2005.

Arjava A., Paternal Power in Late Antiquity, JRS 88, 1998, s. 147–165.

Atiya A. S., Historia Kościołów wschodnich, przekł. S. Jakobielski, E. Balicka, M. Marciniak et al., Warszawa 1978.

Atiya A. S., Timothy I, Saint, [in:] The Coptic Encyclopedia, ed. A. S. Atiya, vol. II, New York 1991, s. 2263.

Ayres L., Nicaea and its Legacy. An Approach to Fourth-Century Trinitarian Theology, Oxford 2009.

Bagnall R. S., Egypt in Late Antiquity, Princeton 1993.

Bainton R. H., The Early Church and War, HTR 39, 1946, s. 189–212.

Baldovin J. F., Hippolytus and Apostolic Tradition: Recent Research and Commentary, TS 64, 2003, s. 520–542.

Bamberger J. E., Μνήμη-Διάϑεσις: The Physic Dynamism in the Ascetical Theology of St. Basil, OCP 34, 1968, s. 233–251.

Banev K., Theophilus of Alexandria and the First Origenist Controversy. Rhetoric and Power, Oxford 2015.

Barbero A., Costantino il vincitore, Roma 20214.

Bardy G., La question des langues dans l’église ancienne, t. I, Paris 1948.

Barkhuizen H., Imagery in the Greek homilies of Amphilochius of Iconium, APB 13, 2002, s. 1–30.

Barnes T. D., Athanasius and Constantius. Theology and Politics in the Constantinian Empire, Cambridge Mass.–London 1993.

Barnes T. D., The Beginnings of Donatism, JTS 26, 1975, s. 13–22.

Baron A., Magia i czary w Konstytucjach apostolskich, [in:] Zabobony, czary i magia w Kościele starożytnym, red. M. Ożóg, N. Widok, Opole 2013, s. 75–95.

Baron A., Modele biskupa propagowane w Antiochii w czasach Jana Chryzostoma. Refleksja nad drugą księgą Konstytucji apostolskich na tle kanonów synodu antiocheńskiego z 341 r., [in:] Czasy Jana Chryzostoma i jego pasterska pedagogia, red. N. Widok, Opole 2008, s. 11–35.

Barrington Atlas of the Greek and Roman World, ed. R. J.A. Talbert, Princeton 2000.

Bartocha W., Kształtowanie się obrzędów święceń biskupa od Tradycji Apostolskiej do Pontyfikału Rzymsko-Germańskiego (zarys historyczno-liturgiczny), Sem 30, 2011, s. 17–27.

Baumeister T., Vorchristliche Bestattungsriten und die Entstehung des Märtyrerkultes in Ägypten, RQ 69, 1974, s. 1–6.

Bausi A., La collezione aksumita canonico-liturgica, Adm 12, 2006, s. 43–70.

Bausi A., Camplani A., New Ethiopic documents for the History of Christian Egypt, ZAC 17, 2013, s. 215–247.

Beard M., Pompeje. Życie rzymskiego miasta, tłum. N. Radomski, Poznań 2010.

Benaissa A., A Bishop, a Village, and the Nomination of a Church Steward, ZPE 171, 2009, s. 175–180.

Bendza M., Szymaniuk A., Starożytne patriarchaty prawosławne, Białystok 2005.

Benga D., Defining Sacred Boundaries. Processes of Delimitation from the Pagan Society in Syrian Christianity according to the Didascalia Apostolorum, ZAC 17.3, 2003, s. 526–559.

Bernardi J., [rec:] Amphilochii Iconiensis Iambi ad Seleucum, edidit Eberhard Oberg, REG 87 (414/418), 1974, s. 491–493.

Besse J.-M., Les moines d’Orient antérieurs au Concile de Chalcédoine (451), Paris 1900.

Bielak W., Kilka uwag na temat początków urzędu biskupiego w ujęciu historycznym, VP 30 (55), 2010, s. 63–75.

Bielawski K., Wprowadzenie, [in:] Grzegorz Cudotwórca, Mowa pochwalna na cześć Orygenesa, tłum. S. Kalinkowski, Kraków 1998, s. 7–45.

Bienert W. A., Dionysius von Alexandrien, Berlin 1978.

Bieżuńska-Małowist I., Niewolnictwo w Egipcie grecko-rzymskim, tłum. Ł. Niesiołowski-Spano, Warszawa 2016.

Bihlmeyer K., Tüchle H., Historia Kościoła. Starożytność chrześcijańska, t. I, przeł. J. Klenowski, Warszawa 1971.

Blaza M., Pneumatologiczno-rekoncyliacyjne znaczenie sakramentu bierzmowania w teologii katolickiej i prawosławnej – geneza i rozwój historyczny, SBo 1, 2009, s. 122–127.

Blumell L., A Note on Dionysius of Alexandria’s Letter to Novatian in Light of Third-Century Papyri, ZAC 14, 2010, s. 356–361.

Botte B., Introduction, [in:] La tradition apostolique d’apres les anciennes versions, trad. B. Botte, Paris 1968.

Botte B., Les plus anciennes collections canoniques, OS 5, 1960, s. 331–350.

Botte B., Le traité des charismes dans les Constitutions Apostoliques, SP 12.1, 1975, s. 83–86.

Botte B., L’origine des Canons d’Hippolyte, [in:] Mélanges en l’honneur de Monseigneur Michel Andrieu, ed. J. Rohmer, M. Nédoncelle, Straßburg 1956, s. 53–63.

Bouyer P. L., La vie de s. Antoine. Essai sur la spiritualité du monachisme primitif, Bégrolles-en-Mauges 1977.

Bowersock G. W., Parabalani: A Terrorist Charity in Late Antiquity, Anab 12, 2010, s. 45–54.

Bradshaw P. F., Ordination Rites of the Ancient Churches of East and West, New York 1990.

Bradshaw P. F., The Parcitipation of other Bishops in the Ordination of a Bishop in the Apostolic Tradition of Hippolytus, SP 18.2, 1989, s. 335–338.

Bradshaw P. F., The Problems of a New Edition of The Apostolic Tradition, [in:] Acts of the International Congress: Comparative Liturgy Fifty Years after Anton Baumstark (1872–1948), Rome, 25–29 September 1998, Rome 2001, s. 613–622.

Bradshaw P. F., Rites of Ordination. Their History and Theology, Collegeville 2013.

Bradshaw P. F., W poszukiwaniu początków kultu chrześcijańskiego. Źródła i metody badań wczesnej liturgii, tłum. P. Kaznowski, M. Koza, Kraków 2016.

Bradshaw P. F., Women and Baptism in Didascalia Apostolorum, JECS 20.4, 2012, s. 641–645.

Bradshaw P. F., Johnson M. E., Phillips E., Introduction, [in:] The Apostolic Tradition. A Commentary, ed. H. W. Attridge, Minneapolis 2002, s. 1–17.

Brakke D., Athanasius and the Politics of Asceticism, Oxford 1995.

Brakke D., The Authenticity of the Ascetic Athanasiana, ORT 63, 1994, s. 17–56.

Brakke D., Canon Formation and Social Conflict in Fourth-Century Egypt: Athanasius of Alexandria’s Thirty-Ninth Festal Letter, HTR 87, 1994, s. 395–419.

Brakmann H., Alexandreia und die Kanones des Hippolyt, JAC 22, 1979, s. 139–149.

Bralewski S., Czy cesarz Konstantyn Wielki zabiegał o kompromis z donatystami, VP 20 (38/39), 2000, s. 427–447.

Bralewski S., Imperatorzy późnego cesarstwa rzymskiego wobec zgromadzeń biskupów, Łódź 1997.

Bralewski S., Kanony kościelne w sporze między Wschodem a Zachodem na tle schizmy antiocheńskiej w IV wieku, AUL.FH 80, 2005, s. 27–43.

Bralewski S., Kościół bizantyński przed podbojem arabskim. Historyczno-teologiczne aspekty podziałów w Kościołach wschodnich, [in:] Bizancjum a Arabowie. Spotkanie cywilizacji, VI–VIII wiek, red. T. Wolińska, P. Filipczak, Warszawa 2015, s. 177–229.

Bralewski S., Obraz papiestwa w historiografii kościelnej wczesnego Bizancjum, Łódź 2006.

Bralewski S., Symmachia cesarstwa rzymskiego z Bogiem chrześcijan (IV–VI wiek), t. 2, Jedna religia w jednym cesarstwie. Rzymscy imperatorzy sprzymierzeni z Bogiem na straży jedności Kościoła od Konstantyna I do Justyniana I, Łódź 2018.

Bralewski S., Życie religijne mieszkańców Konstantynopola, [in:] Konstantynopol – Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyńskim, red. M. J. Leszka, T. Wolińska, Warszawa 2011, s. 401–432.

Brent A., Hippolytus and the Roman Church in the Third Century. Communities in Tension before the Emergence of a Monarch-Bishop, Leiden 1995.

Brent A., Hippolytus’ See and Eusebius’ Historiography, SP 24, 1993, s. 28–37.

Brightman F. E., The Sacramentary of Serapion of Thmuis, JTS 1.2, 1900, s. 247–277.

Brown P., Ciało i społeczeństwo. Mężczyźni, kobiety i abstynencja seksualna we wczesnym chrześcijaństwie, przeł. I. Kania, Kraków 2006.

Brown P., Kult świętych. Narodziny i rola w chrześcijaństwie łacińskim, tłum. J. Partyka, Kraków 2007.

Brown P., Zmierzch starożytności, [in:] Historia życia prywatnego, t. I, Od cesarstwa rzymskiego do roku tysięcznego, red. P. Veyne, tłum. M. Rostworowska, Wrocław 2005, s. 246–329.

Bruyne L. de, L’ imposition des maines dans l’art chrétien ancien, Roma 1943.

Bujak J., Historyczne i duchowe aspekty celibatu w Kościele, TST 31.2, 2012, s. 27–38.

Burgsmüller A., Die Askesesschrift des Pseudo Basilius, Tübingen 2005.

Camelot P.-TH., Éphese et Chalcédoine, Paris 1961.

Camelot P.-TH., Les conciles oecuméniques des IVe et Ve siecles, [in:] Le concile et les conciles. Contribution a l’histoire de la vie conciliaire de l’église, ed. B. Botte et al., Chevetogne–Paris 1960, s. 45–73.

von Campenhausen H., Ojcowie Kościoła, tłum. K. Wierszyłowski, Warszawa 1998.

Camplani A., In margine alla storia dei meliziani, Aug 30.2, 1990, s. 312–351.

Camplani A., Contardi F., The Canons attributed to Basil of Caesarea. A New Coptic Codex, [in:] Coptic Society, Literature and Religion from Late Atniquity to Moden Times. Proceedings of the Tenth International Congress of Coptic Studies 2012, vol. 2, ed. P. Buzi, A. Camplani, F. Contardi, Leuven 2016, s. 979–992.

Camplani A., Contardi F., The Canons Attributed to Basil of Caesarea in the Context of the Canonical Literature Preserved in Coptic, Adm 24, 2018, s. 150–164.

Camplani A., Contardi F., Remarks on the Textual Contribution of the Coptic Codices preserving the Canons of Saint Basil, with Edition of the Ordination Rite for the Bishop (Canon 46), [in:] Philologie, herméneutique et histoire des textes entre Orient et Occident. Mélanges en hommage a Sever J. Voicu, ed. F. P. Barone, C. Macé, P. A. Ubierna, Turnhout 2017, s. 139–159.

Canavan J. E., Charity in the Early Church, SIQR 12 (45), 1923, s. 61–77.

Caner D. F., The Practice and Prohibition of Self-Castration in Early Christianity, VC 51.4, 1997, s. 396–415.

Canetti L., Christian Gift and Gift Exchange from Late Antiquity to the Early Middle Ages, [in:] Gift Giving and the ‘Embedded’ Economy in the Ancient World, ed. F. Carla, M. Gori, Heidelberg 2014, s. 337–351.

Canivet P., Le monachisme syrien selon Théodoret de Cyr, Paris 1977.

Carriker A., The Library of Eusebius of Caesarea, Leiden–Boston 2003.

Casson L., Podróże w starożytnym świecie, tłum. A. Flasińska, M. Radlińska-Kardaś, Wrocław 1981.

Cattaneo E., Atanasio. Lettere a Serapione. Lo Spirito Santo, CTP 55, 1986, s. 12–15.

Cavallera F., Le schisme d’Antioche (IVe–Ve siécle), Paris 1905.

Cavallotto G., Catecumenato antico. Diventare Cristiani secondo e padri, Bologna 1996.

Ceccarelli Morolli D., Chorbishop, [in:] EDCE, s. 412–414.

Ceccarelli Morolli D., Didache (Doctrine of the Twelve Apostles), [in:] EDCE, s. 649.

Ceccarelli Morolli D., Eighty-Five Canons of the Apostles, [in:] EDCE, s. 710.

Cecota B., Arabskie oblężenia Konstantynopola w VII–VIII w. Rzeczywistość i mit, Łódź 2015.

Cecota B., Ekspansja arabska na tereny bizantyńskie (632–718) i początki organizacji kalifatu, [in:] Bizancjum i Arabowie. Spotkanie cywilizacji, VI–VIII wiek, red. T. Wolińska, P. Filipczak, Warszawa 2015, s. 298–345.

Ceram C. W., Bogowie, groby i uczeni. Powieść o archeologii, tłum. J. Nowacki, Warszawa 1996.

Ceran W., Cesarz w politycznej teologii Euzebiusza z Cezarei i nauczaniu Jana Chryzostoma, AUL.FH 44, 1992, s. 13–27.

Ceran W., Jan Chryzostom o leczeniu i lekarzach, AUL.FH 48, 1993, s. 3–26.

Ceran W., Kościół wobec antychrześcijańskiej polityki cesarza Juliana Apostaty, Łódź 1980.

Ceran W., Rzemieślnicy i kupcy w Antiochii i ich ranga społeczna (II połowa IV wieku), Wrocław–Warszawa–Kraków 1969.

Cerrato J. A., Hippolytus between East and West. The Commentaries and the Provenance of the Corpus, Oxford 2002.

Chadwick H., Episcopacy in the Second Century, Chu 62.2, 1948, s. 79–88.

Chadwick H., Kościół w epoce wczesnego chrześcijaństwa, tłum. A. Wypustek, Warszawa 2004.

Chadwick H., The Sentences of Sextus. A Contribution to the History of Early Christian Ethics, Cambridge 1959.

Cheynet J.-C., Bizancjum w fazie obronnej. Stabilizacja granic (od VII wieku do połowy wieku IX), [in:] Świat Bizancjum. Cesarstwo Bizantyńskie 641–1204, t. II, red. idem, tłum. A. Graboń, Kraków 2011, s. 9–31.

Chitty D. J., A pustynia stała się miastem. Wprowadzenie do dziejów monastycyzmu w Egipcie i Palestynie pod panowaniem chrześcijańskim, tłum. T. Lubowiecka, Kraków–Tyniec 2008.

Chłopowiec M., Teologia pokuty pierwszych wieków chrześcijaństwa w Kościele wschodnim, RTM 3, 2011, s. 131–152.

Chrostowski W., [rec:] Atanazy Wielki, Mowy przeciw arianom I–III, przeł., red. Przemysław Marek Szewczyk, Kraków 2013 – CT 83.2, 2013, s. 228–231.

Chuvin P., Ostatni poganie. Zanik wierzeń pogańskich w cesarstwie rzymskim od panowania Konstantyna do Justyniana, tłum. J. Stankiewicz-Prądzyńska, Warszawa 2008.

Clavis Patrum Graecorum. A Cyrillo Alexandrino ad Johannem Damascenum, cura et studio M. Geerard, t. III, Turnhout 1979.

Cochini Ch., Les origines apostoliques du célibat sacerdotal, Geneve 2006.

Connolly R. H., The So-called Egyptian Church Order and derived Documents, Cambridge 1916.

Connoly P., Dodge H., Antyczne miasta. Cuda architektury. Życie społeczne, kulturalne, religijne, tłum. B. Tkaczow, Warszawa 1998.

Coquin R.-G., Canons of Pseudo-Athanasius, [in:] The Coptic Encyclopedia, ed. A. S. Atiya, vol. II, New York 1991, s. 458–459.

Coquin R.-G., Canons of Saint Basil, [in:] The Coptic Encyclopedia, ed. A. S. Atiya, vol. II, New York 1991, s. 459.

Coquin R.-G., Introduction, [in:] Les Canons d’ Hippolyte, ed. crit. et introd. et trad. franç. idem, PO, t. XXXI, fasc. 2, Paris 1966, s. 273–338.

Coquin R.-G., Moses of Abydos, [in:] The Coptic Encyclopedia, ed. A. S. Atiya, vol. V, New York 1991, s. 1679–1681.

Cox J. J.C., Note on the Title of The Didascalia Apostolorum, AUSS 13.1, 1975, s. 30–33.

Coyle J. K., The Laying on of Hands as Conferral of the Spirit: Some Problems and a Possible Solution, SP 18.2, 1989, s. 339–353.

Croce W., Aus der Geschichte des Diakonates, [in:] Diaconia in Christo. Über die Erneuerung des Diakonates, hrsg. K. Rahner, H. Vorgrimler, Freiburg–Wien 1962, s. 92–128.

Crouzel H., La cristologia in Gregorio Taumaturgo, Gre 61, 1980, s. 745–755.

Crouzel H., Grégoire le Thaumaturge et le Dialogue avec Élien, RSR 51, 1963, s. 422–431.

Crouzel H., Orygenes, tłum. J. Margański, Kraków 2004.

Crum W. E., The Coptic Version of the Canons of St. Basil, PSBA 26, 1904, s. 57–62.

Curti C., Eusebius of Caesarea (Palestine), [in:] EAC, vol. I, s. 873.

Czerski J. M., Liturgie Kościołów Wschodnich. Liturgia Kościoła Bizantyjskiego, Ormiańskiego i Koptyjskiego, Opole 2009.

Czyżewski B., Teologiczny i antropologiczny wymiar obrzędów chrzcielnych w Kościele w IV wieku, VP 35 (63), 2015, s. 113–127.

Czyżewski B., Warunki uprawiania teologii w świetle Pierwszej Mowy Teologicznej św. Grzegorza z Nazjanzu, SG 28, 2014, s. 23–31.

Dagron G., Kościół bizantyński i chrześcijaństwo bizantyńskie między najazdami a ikonoklazmem (VII wiek – początek VIII wieku), [in:] Historia chrześcijaństwa, t. IV, Biskupi, mnisi i cesarze 610–1054, red. G. Dagron, P. Riché, A. Vauchez, red. wyd. pol. J. Kłoczowski, tłum. M. Żurowska, G. Majcher, A. Kuryś et al., Warszawa 1999, s. 17–85.

Dagron G., Kościół i państwo (połowa IX – koniec X wieku), [in:] Historia chrześcijaństwa, t. IV, Biskupi, mnisi i cesarze 610–1054, red. G. Dagron, P. Riché, A. Vauchez, red. wyd. pol. J. Kłoczowski, tłum. M. Żurowska, G. Majcher, A. Kuryś et al., Warszawa 1999, s. 145–207.

Daley B. E., Primacy and Collegiality in the Fourth Century. A Note on Apostolic Canon 34, J.SCLM 68, 2008, s. 5–21.

van Dam R., Families and Friends in Late Roman Cappadocia, Philadelphia 2003.

Daniélou J., Exorcisme, [in:] Dictionnaire de Spiritualité, ed. M. Viller, F. Cavallera, J. de Guibert et al., t. IV.2, Paris 1961, kol. 1995–2004.

Daniélou J., Le ministere des femmes dans l’Église ancienne, MD 61, 1960, s. 70–96.

Daniélou J., Platonisme et théologie mystique. Doctrine spirituelle de Saint Grégoire de Nysse, Paris 1953.

Daniélou J., Wejście w historię zbawienia. Chrzest i bierzmowanie, Kraków 1996.

Daniélou J., Marrou H. I., Historia Kościoła. Od początków do roku 600, t. I, przeł. M. Tarnowska, Warszawa 1984.

Datema C., Amphiloque d’Iconium et Pseudo-Chrysostome, JÖBG 23, 1974, s. 29–32.

Dauphin C., Brothels, Baths and Babes: Prostitution in the Byzantine Holy Land, CIr 3, 1996, s. 47–72.

Davis S. J., Coptic Christology in Practice. Incarnation and Divine Participation in Late Antique and Medieval Egypt, Oxford 2008.

Declerck J., Le Patriarche Gennade de Constantinople (458–471) et un opuscule inedit contre les Nestoriens, B 60, 1990, s. 130–144.

Declerck J., Theophile d’Alexandrie contre Origene: nouveaux fragments de l’epistula synodalis prima (CPG, 2595), B 54, 1984, s. 495–507.

Degórski B., Wdowy w starożytności chrześcijańskiej i ich posługa w Kościele, VP 22 (42/43), 2002, s. 303–318.

DelCogliano M., Basil of Caesarea on Proverbs 8:22 and the Sources of Pro-Nicene Theology, JTS 59.1, 2008, s. 183–190.

Demacopoulos G. E., Ambivalence in Athanasius’ Approach to Spiritual Direction, SP 41, 2006, s. 145–150.

DeSimone R. J., The treatise of Novatian, the Roman presbyter on the Trinity: A Study of the Text and the Doctrine, Roma 1970.

Desprez V., Początki monastycyzmu. Dzieje monastycyzmu chrześcijańskiego do Soboru Efeskiego (431), tłum. J. Dembska, t. I–II, Kraków–Tyniec 1999.

Devreesse R., L’église d’Afrique durant l’occupation byzantine, MAH 57, 1940, s. 143–166.

Di Berardino A., Chorbishop (chorepiscopus), [in:] EAC, vol. I, s. 503–504.

Di Berardino A., Eulogia, [in:] EAC, vol. I, s. 866.

Di Berardino A., Parabalani (Parabolani), [in:] EAC, vol. III, s. 63.

Di Berardino A., Pentapolis, [in:] EAC, vol. III, s. 137.

Di Berardino A., Suicide, [in:] EAC, vol. III, s. 650–652.

Di Berardino A., Testimonianze di vita presbiterale nelle „institutiones” del IV secolo, [in:] La formazione al sacerdozio ministeriale nella cetechesi e nella testimonianza di vita dei Padri, a cura di S. Felici, Roma 1992, s. 145–169.

Dictionnaire d’Archéologie Chrétienne et de Liturgie, ed. F. Cabrol, H. Leclercq, H.-I. Marrou, vol. I–XXX, Paris 1907–1953.

Diehl C., L’Afrique Byzantine. Histoire de la domination byzantine en Afrique (533–709), Paris 1896.

Diekamp F., Gennadius von Konstantinopel, [in:] Analecta Patristica. Texte und Abhandlungen zur Griechischen Patristik, OCA 117, Roma 1938, s. 54–108.

Diekmann G., The Laying on of Hands: The Basic Sacramental Rite, PCTSA 29, 1974, s. 339–351.

Dinan A., Manual Labor in the Life and Thought of St. Basil the Great, L.JCTC 12.4, 2009, s. 133–157.

Dixon K. R., Late Roman Army, London–New York 2014.

von Dobschütz E., Untersuchung, [in:] Das Decretum Gelasianum. De libris recipiendis et non recipiendis, hrsg. idem, Leipzig 1912, s. 135–358.

Downey G., A History of Antioch in Syria from Seleucus to the Arab Conquest, Princeton 1961.

Drake H. A., Constantine and the Bishops. The Politics of Intolerance, Baltimore–London 2002.

Draper J. A., Ritual Process and Ritual Symbol in Didache 7–10, VC 54, 2000, s. 121–158.

Drogosz M., Cyprian, biskup Kartaginy wobec swego kleru (w świetle jego listów), ŚSTH 18, 1985, s. 149–167.

Duda J., Miejsce niewolników w rodzinie chrześcijańskiej według Jana Chryzostoma, VP 29 (53/54), 2009, s. 259–270.

Dujarier M., Krótka historia katechumenatu, tłum. A. Świeykowska, U. Grajczak, Poznań 1990.

Dunn G. D., Cyprian of Carthage and Episcopal Synod of Late 254, REAug 48, 2002, s. 229–247.

Dunn G. D., Validity of Baptism and Ordination in the African Response to the „Rebaptism” Crisis: Cyprian of Carthage’s Synod of Spring 256, TS 67, 2006, s. 257–274.

Duval I., Loca sanctorum Africae. Le culte des Martyrs en Afrique du IVe au VIIe siecle, t. II, Rome 1982.

Dvornik F., Bizancjum a prymat Rzymu, przeł. M. Radożycka, Warszawa 1985.

Dybała J., Ideał kobiety w pismach kapadockich Ojców Kościoła i Jana Chryzostoma, Łódź 2012.

Dzielska M., Hypatia z Aleksandrii, Kraków 20062.

Dziewulski W., Upadek pogaństwa w Egipcie, Ant 9, 1983, s. 15–31.

Ehrman B. D., Nowy Testament. Historyczne wprowadzenie do literatury wczesnochrześcijańskiej, tłum. S. Tokariew, Warszawa 2014.

Elfers H., Die Kirchenordnung Hippolyts von Rom, Paderborn 1938.

Elm S., Virgins of God. The Making of Asceticism in Late Antiquity, Oxford 1994.

Emereau A., Apocrisiaires et apocrisiariat. Notion de l’apocrisiariat ses variétés a travers l’histoire, EO 17, 1914/1915, s. 289–297.

Emereau A., Les apocrisiaires en Orient, EO 17, 1914/1915, s. 542–548.

Encyklopedia biblijna, red. P. J. Achtemeier, Warszawa 2004.

Encyklopedia Kościoła, red. F. L. Cross, E.A, Livingstone, tłum. E. Czerwińska, T. Gołgowski, J. T. Maciuszko i in., t. I–II, Warszawa 2004.

Evans-Grubbs J., Abduction Marriage in Antiquity: a Law of Constantine (CTh IX.24.1) and its Social Context, JRS 79, 1989, s. 59–83.

Evieux P., Isidore de Péluse, Paris 1995.

Ewangelia według św. Mateusza, red. J. Homerski, Poznań–Warszawa 1979.

Fagan G. G., Bathing in public in the Roman World, Ann Arbor 1999.

Faivre A., La documentation canonico-liturgique de l’ Église ancienne, RSR 54.3, 1980, s. 204–219.

Favale A., Teofilo d’Alessandria (345–412), Torino 1958.

Ferguson E., Baptism in the Early Church. History, Theology, and Liturgy in the First Five Centuries, Grand Rapids 2009.

Filarska B., Początki architektury chrześcijańskiej, Lublin 1983.

Filipczak P., Antiochia nad Orontesem. Funkcjonowanie miasta i życie jego mieszkańców w IV wieku, [in:] Świat rzymski w IV wieku, red. P. Filipczak, R. Kosiński, Kraków 2015, s. 253–306.

Filipczak P., Bunty i niepokoje w miastach wczesnego Bizancjum (IV wiek n.e.), Łódź 2009.

Finn R., Almsgiving in the Later Roman Empire. Christian Promotion and Practice (313–450), Oxford–New York 2006.

Flusin B., Tryumf chrześcijaństwa i określenie prawowierności, [in:] Świat Bizancjum, t. I, Cesarstwo wschodniorzymskie 330–641, red. C. Morrisson, tłum. A. Graboń, Kraków 2007, s. 63–94.

Fonrobert Ch.E., The Didascalia Apostolorum: A Mishnah for the Disciples of Jesus, JECS 9, 2001, s. 483–509.

Forlin Patrucco M., Apocrisarius, [in:] EAC, vol. I, s. 170.

Freeman C., A New History of Early Christianity, New Haven 2009.

Frend W. H.C., Athanasius as an Egyptian Christian Leader in the Fourth Century, NCB 8, 1974, s. 20–37.

Frend W. H.C., The Donatist Church. A Movement of Protest in Roman North Africa, Oxford 1952.

Frend W. H.C., Montanism: A Movement of Prophecy and Regional Identity in the Early Church, BJRL 70, 1988, s. 25–34.

Frend W. H.C., The Rise of the Monophysite Movement. Chapters in the History of the Church in the Fifth and Sixth Centuries, Cambridge 1972.

Funk F. X., Prologomena, [in:] Didascalia et Constitutiones Apostolorum, ed. idem, vol. I, Paderbornae 1905, s. I–LVI.

Gain B., L’Église de Cappadoce au IVe siecle d’apres la correspondance de Basile de Césarée (330–379), OCA 225, Roma 1985.

Galavaris G., Bread and the Liturgy. The Symbolism of Early Christian and Byzantine Bread Stamps, Madison–Milwaukee–London 1970.

Gallagher E. L., Meade J. D., The Biblical Canon Lists from Early Christianity. Texts and Analysis, Oxford 2017.

Gaudemet J., L’Église dans l’Empire Romain (IVe–Ve siecle), Paris 1958.

Gaudemet J., Zasada nierozerwalności małżeństwa od początków chrześcijaństwa do XII wieku, tłum. J. Laskowski, PK 21.3/4, 1978, s. 117–135.

Gavrilyuk P. L., The Participation of the Deacons in the Distribution of Communion in the Early Church, SVTQ 51.2/3, 2007, s. 255–275.

Gelsi D., Anaphora, [in:] EAC, vol. I, s. 109–113.

Giamberardini G., La sorte dei defunti nella tradizione copta, Cairo 1965.

Glancy J., Slavery in Early Christianity, Oxford 2002.

Gliściński J., Polityka kościelna św. Bazylego Wielkiego, CT 61.4, 1991, s. 71–79.

Gliściński J., Współistotny Ojcu, Łódź 1992.

Goehring J. E., The Origins of Monasticism, [in:] Ascetics, Society, and the Desert. Studies in Early Egyptian Monasticism, ed. idem, Harrisburg 1999, s. 13–35.

Górecki T., Appendix B: Lighting of the Churches’ Interior, [in:] E. Wipszycka, The Alexandrian Church. People and Institutions, Warsaw 2015, s. 343–348.

Górecki T., Wipszycka E., Scoperta di tre codici in un eremo a Sheikh el-Gurna (TT 1151–1152): il contesto archeologico, Adm 24, 2018, s. 118–132.

Górski M., Diakonat w starożytnym prawodawstwie kościelnym (III–IX w.), VP 9 (17), 1989, s. 707–715.

Grant R.M, La formazione del Nuovo Testamento, Brescia 1973.

Gregoire H., Sur le personel hospitalier des Églises. Parabolans et Privataires, B 13, 1938, s. 283–285.

Griggs C. W., Early Egyptian Christianity. From its Origins to 451 C. E., Leiden–Köln 1991.

Gryson R., Les origines du célibat ecclésiastique du premier au septieme siecle, Gembloux 1970.

Grzywa A., Strój chrześcijańskich kobiet z IV wieku w ocenie Jana Chryzostoma, PKul 4.2 (43), 2023, s. 333–347.

Grzywaczewski J., Ku chrześcijańskim korzeniom Europy. Znaczenie nawrócenia cesarza Konstantyna dla Kościoła, dla cesarstwa rzymskiego, dla Europy, VP 34 (61), 2014, s. 9–38.

Grzywaczewski J., The Validity of the Baptism of Heretics according to Cyprian of Carthage, Pope Stephen and Firmilian of Caesarea, VP 35 (63), 2015, s. 95–112.

Guillaumont A., U źródeł monastycyzmu chrześcijańskiego, tłum. S. Wirpszanka, t. I–II, Kraków–Tyniec 2006.

Guy L., “Naked” Baptism in the Early Church: The Rhetoric and the Reality, JRH 27.2, 2003, s. 133–197.

Gy P.-M., Les origines liturgiques du lavement des pieds, MD 49, 1957, s. 50–53.

Haas Ch., Alexandria in Late Antiquity. Topography and Social Conflict, Baltimore–London 1997.

Hall S. G., Institutions in the pre-Constantinian ecclesia, [in:] The Cambridge History of Christianity. Origins to Constantine, ed. M. M. Mitchell, F. M. Young, vol. I, Cambridge 2014, s. 413–433.

Hamman A., Vie liturgique et vie sociale. Repas des pauvres, diaconie et diaconat, agape et repas de charité offrande dans l’antiquité chrétienne, Paris 1968.

Hamman A., Życie codzienne w Afryce Północnej w czasach św. Augustyna, tłum. M. Stafiej-Wróblewska, E. Sieradzińska, Warszawa 1989.

Hanson R.P.C., The Search for the Christian Doctrine of God. The Arian Controversy 318–381, Edinburgh 1988.

Hanssens J. M., La liturgie d’Hippolyte: Ses documents – son titulaire, ses origines et son caractere, OCA 155, Roma 1965.

Hardy E. R., Patriarchate of Alexandria. A Study in National Christianity, ChH 15, 1946, s. 81–100.

Harmless W., Chrześcijanie pustyni. Wprowadzenie do literatury wczesnego monastycyzmu, tłum. M. Höffner, Kraków 2009.

Harnack A., Beiträge zur Einleitung in das Neue Testament, t. V, Über den privaten Gebrauch der Heiligen Schriften in der alten Kirche, Leipzig 1912.

Harnack A., Geschichte der Altchristichen Literatur bis Eusebius, vol. I.1, Leipzig 19582.

Harper K., Slavery in the Late Roman World, AD 275–425, Cambridge 2011.

Hauben H., Heraiscus as Melitian Bishop of Heracleopolis Magna and the Alexandrian See, JJP 34, 2004, s. 51–70.

Hauben H., The Melitian ‘Church of the Martyrs’: Christian dissenters in Ancient Egypt, [in:] Ancient History in a Modern University. Proceedings of a Conference held at Macquarie University, 8–13 July 1993 to mark twenty-five years of the teaching of Ancient History at Macquarie University and retirement from the Chair of Professor Edwin Judge, vol. II, Early Christianity, Late Antiquity and Beyond, ed. T. W. Hillard, R. A. Kearsley, C. E.V. Nixon, Cambridge 1998, s. 329–349.

Hebblewhite M., The Emperor and the Army in the Later Roman Empire, AD 235–395, London–New York 2017.

Hefele K. J., Histoire des Conciles d’apres les documents originaux, trad. franc. H. Leclercq, t. I, p. 1–2, Paris 1907; t. II, p. 1–2, Paris 1908.

Heid S., Celibat w Kościele pierwotnym. Początki obowiązku wstrzemięźliwości dla duchownych na Wschodzie i na Zachodzie, przeł. S. Stańczyk, Tuchów 2000.

Heijer J. den, History of the Patriarchs of Alexandria, [in:] The Coptic Encyclopedia, ed. A. S. Atiya, vol. IV, New York 1991, s. 1238–1242.

Heine R. E., Hippolytus, Ps.-Hippolytus and the early canons, [in:] The Cambridge History of Early Christian Literature, ed. F. Young, L. Ayres, A. Louth, Cambridge 2006, s. 142–151.

Hess H., The Early Development of Canon Law and the Council of Serdica, Oxford 2002.

Hildebrand S. M., The Trinitarian Theology of Basil of Caesarea. A Synthesis of Greek Thought and Biblical Truth, Washington 2007.

Hillner J., Prison, Punishment and Penance in Late Antiquity, Cambridge 2015.

Hirschfeld Y., Życie monastyczne na Pustyni Judzkiej w okresie bizantyńskim, tłum. K. Twardowska, Kraków–Tyniec 2010.

The History of Byzantine and Eastern Canon Law to 1500, ed. W. Hartmann, K. Pennington, Washington 2012.

Hofmann J., Unser heiliger Vater Klemens. Ein römischer Bischof im Kalender der griechischen Kirche, Trier 1992.

Hollerich M. J., The Alexandrian Bishops and the Grain Trade: Ecclesiastical Commerce in Late Roman Egypt, JESHO 25, 1982, s. 187–207.

Holum K. G., Theodosian Empresses. Women and Imperial Dominion in Late Antiquity, Berkeley 1982.

Hołasek A., Kilka uwag o episkopalnej elekcji Cyryla Aleksandryjskiego na marginesie przekazu Sokratesa Scholastyka, [in:] Byzantina Europaea. Księga Jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Waldemarowi Ceranowi, red. M. Kokoszko, M. J. Leszka, Łódź 2007, s. 149–156.

Hołasek A., Rola pontyfikatu Cyryla (412–444) w procesie umacniania potęgi patriarchy aleksandryjskiego w Kościele wczesnobizantyńskim, VP 32 (58), 2012, s. 107–135.

Hołasek A., Żołnierz i służba wojskowa w świetle kościelnych źródeł normatywnych z IV i V wieku, VP 35 (63), 2015, s. 353–373.

Honigmann E., La liste originale des Peres de Nicée, B 14, 1939, s. 17–76.

Humbertclaude P., La doctrine ascétique de Saint Basile de Césarée, Paris 1932.

Humfress C., Bishops and Law Courts in Late Antiquity: How (Not) to Make Sense of the Legal Evidence, JECS 19.3, 2011, s. 375–400.

Hübner S., Der Klerus in der Gesellschaft des spätantiken Kleinasiens, München 2005.

Iammarone L., La dottrina della processione eterna dello Spirito Santo dal Figlio nelle Lettere di S. Atanasio a Serapione, Ren 24, 1989, s. 429–436.

Ichnatowicz J., Konsekracja wdów w Kościele starożytnym, KST 1/2, 2002, s. 66–76.

Ilski K., Sobory w polityce religijnej Teodozjusza II, Poznań 1992.

Iluk J., Jan Chryzostom i jego kazania o żydowskiej politei (Wprowadzenie), [in:] Św. Jan

Chryzostom, Mowy przeciwko Judaizantom i Żydom. Przeciwko Żydom i Hellenom, tłum. J. Iluk, Kraków 2007, s. 15–50.

Iluk J., Klątwy i klauzule penalne chroniące budowle grobowe we wschodnich prowincjach cesarstwa rzymskiego, [in:] Zabobony, czary i magia w Kościele starożytnym, red. M. Ożóg, N. Widok, Opole 2013, s. 54–56.

Insadowski H., Rzymskie prawo małżeńskie a chrześcijaństwo, Lublin 1935.

Jacobs I., Production to Destruction? Pagan and Mythological Statuary in Asia Minor, AJA 114. 2, 2010, s. 267–303.

Janiszewski P., Żywioły w służbie propagandy, czyli po czyjej stronie stoi Bóg. Studium klęsk i rzadkich fenomenów przyrodniczych u historyków Kościoła IV i V wieku, [in:] Chrześcijaństwo u schyłku starożytności. Studia źródłoznawcze, red. T. Derda, E. Wipszycka, t. III, Kraków 2000, s. 12–191.

Jankowski A., Lewici, [in:] Podręczna Encyklopedia Biblijna, red. E. Dąbrowski, t. I, Poznań–Lublin 1959, s. 721–723.

Jankowski A., Wstęp historyczno-krytyczny, [in:] Apokalipsa Świętego Jana, tłum. idem, Poznań 1959, s. 37–132.

Jasiński A., Talent, [in:] Encyklopedia Katolicka, t. XIX, Lublin 2013, s. 462–463.

Jefford C. N., Presbyters in the Community of the Didache, SP 21, 1989, s. 122–128.

Jiménez O., Confesor, [in:] EAC, vol. I, s. 585–586.

Johnson M. E., Introduction, [in:] idem, The Prayers of Sarapion of Thmuis. A Literary, Liturgical and Theological Analysis, OCA 249, Roma 1995, s. 21–44.

Johnson M. E., Liturgy in Early Christian Egypt, Cambridge 1995.

Johnston C.F.H., Introduction, [in:] The Book of Saint Basil the Great Bishop of Caesarea of Cappadocia On the Holy Spirit, ed. idem, Oxford 1892, s. XXXV–XLV.

Jones A.H.M., The Later Roman Empire 284–602. A Social, Economic, and Administrative Survey, vol. I–II, Baltimore 1986.

Jones F. S., Clementines, PS-, [in:] EDCE, s. 455–456.

Jouassard G., Une intuition fondamentale de saint Cyrille d’Alexandrie dans les premieres années de son épiscopat, REB 11, 1953, s. 175–186.

Jundziłł J., Typy małżeństw a wychowanie dziecka w rodzinie rzymskiej, [in:] Rodzina w starożytnym Rzymie, red. idem, Bydgoszcz 1993, s. 73–83.

Jungmann J. A., Liturgia pierwotnego Kościoła do czasów Grzegorza Wielkiego, tłum. T. Lubowiecka, Kraków–Tyniec 2013.

Jurewicz O., Słownik grecko-polski, Warszawa 2015.

Jurkiewicz J., Mater familias w nauczaniu św. Jana Chryzostoma, VP 29 (53/54), 2009, s. 223–231.

Kamienik R., Zbiegostwo niewolników w okresie późnego Cesarstwa Rzymskiego i u jego schyłku, RLu 18, 1975, s. 9–32.

Kannengiesser Ch., Athanasius of Alexandria and the foundation of traditional christology, TS 34, 1973, s. 103–113.

Kannengiesser Ch., Athanasius of Alexandria vs. Arius: the Alexandrian crisis, [in:] The Roots of Egyptian Christianity, ed. B. A. Pearson, J. E. Goehring, Philadelphia 1986, s. 204–215.

Kannengiesser Ch., Eusebius of Nicomedia, [in:] EAC, vol. I, s. 878, 879.

Kannengiesser Ch., Le témoignage des letters festales de Saint Athanase sur la date de l’Apologie contre les paiens – Sur l’incarnation du Verbe, RSR 52, 1964, s. 91–100.

Karczewska H., Funkcja wieńców w tradycji antycznej, Sem 26, 2009, s. 341–350.

Kasprzak D., Eustacjański kontekst doktryny o ubóstwie monastycznym w pismach ascetycznych św. Bazylego Wielkiego, VP 30 (55), 2010, s. 257–273.

Kasprzak D., Kościół IV i V wieku a połowiczne nawrócenia na chrześcijaństwo, [in:] Problemy duszpasterskie starożytnego Kościoła, red. J. Pałucki i in., Lublin 2009, s. 161–185.

Kasprzak D., Praktyki postne w wybranych relacjach pisarzy kościelnych greckich i łacińskich I–III wieku, VP 74, 2020, s. 7–28.

Kasprzak D., Rozwój i motywacja kościelnej doktryny o celibacie duchownych (IV–VII w.), [in:] Stosowność celibatu w stosunku do kapłaństwa, red. H. Sławiński, Kraków 2012, s. 105–123.

Kaufhold H., Sources of Canon Law in the Eastern Churches, [in:] The History of Byzantine and Eastern Canon Law to 1500, ed. W. Hartmann, K. Pennington, Washington 2012, s. 215–342.

Kazhdan A., Gennadios I, [in:] ODB, vol. II, s. 830.

Kazhdan A., John III Scholastikos, [in:] ODB, vol. II, s. 1047.

Keller J., Wczesny Kościół i jego organizacja, [in:] Katolicyzm starożytny jako forma rozwoju pierwotnego chrześcijaństwa, red. idem, Warszawa 1969, s. 157–162.

Kelly J. N.D., Encyklopedia papieży, tłum. T. Szafrański, Warszawa 2006.

Kelly J. N.D., Początki doktryny chrześcijańskiej, tłum. J. Mrukówna, Warszawa 1988.

Kelly J. N.D., Złote usta. Jan Chryzostom – asceta, kaznodzieja, biskup, przeł. K. Krakowczyk, Bydgoszcz 2001.

Kieling M., Katechumenat i chrzest na podstawie Konstytucji apostolskich, VP 28 (52), 2008, s. 439–454.

Klauza K., Diakon w Kościele syryjskim (III–IV w.), VP 9 (17), 1989, s. 675–681.

Klein R., Constantius II. und die Christiche Kirche, Darmstadt 1977.

Klingshirn W. E., Defining the Sortes Sanctorum: Gibbon, Du Cange, and Early Christian Lot Divination, JECS 10.1, 2002, s. 77–130.

Kochanek P., Nauczanie społeczne Bazylego Wielkiego. Zagadnienia wybrane, RTK 36.4, 1989, s. 119–131.

Kokoszko M., Wolińska T., Aprowizacja miasta, [in:] Konstantynopol – Nowy

Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyńskim, red. M. J. Leszka, T. Wolińska, Warszawa 2011, s. 462–467.

Kolb F., Ideał późnoantycznego władcy. Ideologia i autoprezentacja, tłum. A. Gierlińska, Poznań 2008.

Komornicka A. M., Przedmowa, [in:] Św. Grzegorz z Nazjanzu, Opowieść o moim życiu, tłum. A. M. Komornicka, Poznań 2014, s. 5–9.

Kontoulis G., Zum Problem der Sklaverei (ΔΟΥΛΕΙΑ) bei den Kappadokischen Kirchenvätern und Johannes Chrysostomus, Bonn 1993.

Koptisches Handwörterbuch, ed. W. Westendorf, Heidelberg 1977.

Kosiński R., Hagiosyne kai exousia. Konstantynopolitańscy święci mężowie i władza w V wieku po Chr., Warszawa 2006.

Kosiński R., Religie cesarstwa rzymskiego w V stuleciu, [in:] Świat rzymski w V wieku, red. R. Kosiński, K. Twardowska, Kraków 2010, s. 365–416.

Kosiński R., The Emperor Zeno. Religion and Politics, Cracow 2010.

Kozera M., Ideały ojców pustyni, Lublin 2000.

Krakowiak C., Posługiwanie biskupów, prezbiterów i diakonów w pismach Ojców Kościoła do V wieku, VP 28 (52), 2008, s. 513–530.

Krause J.-U., La prise en charge des veuves par l’église dans l’antiquité tardive, [in:] La fin de la cité antique et le début de la cité médiévale, ed. C. Lepelley, Bari 1996, s. 115–126.

Kreider A., Military Service in the Church Orders, JRE 31.3, 2003, s. 415–442.

Kretschmar G., La liturgie ancienne dans les recherches historiques actuelles, MD 149, 1982, s. 57–90.

Kristensen T. M., Religious Conflict in Late Antique Alexandria: Christian Responses to ‘Pagan’ Statues in the Fourth and Fifth Centuries AD, [in:] Alexandria – A Cultural and Religious Melting Pot, ed. J. Krasilnikoff, G. Hinge, Aarhus 2010, s. 158–175.

Kuryłowicz M., Wiliński A., Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu, Zakamycze 2001.

de Labriolle P., Les sources de l’histoire du montanisme, Fribourg–Paris 1913.

Labrousse M., Le bapteme des hérétiques d’apres Cyprien, Optat et Augustin: influences et divergences, REAug 42, 1996, s. 223–242.

Lafferty S., Ad sanctitatem mortuorum: tomb raiders, body snatchers and relic hunters in late antiquity, EME 22.3, 2014, s. 249–279.

Laird M., Gregory of Nyssa and the Grasp of Faith. Union, Knowledge, and Divine Presence, Oxford 2004.

Lane A. N.S., Did the Apostolic Church Baptise Babies? A Seismological Approach, TB 55.1, 2004, s. 109–130.

de Lange N., Reflections on Jewish Identity in Late Antiquity, [in:] Envisioning Judaism. Studies in Honor of Peter Schäfer on the Occasion of his Seventieth Birthday, ed. R. S. Boustan, K. Herrmann, R. Leicht et al., vol. I, Tübingen 2013, s. 167–182.

Leclercq H., L’Afrique chrétienne, t. I–II, Paris 1904.

Leclercq H., Exorcisme, Exorciste, [in:] Dictionnaire d’Archéologie Chrétienne et de Liturgie, ed. F. Cabrol, H. Leclercq, t. V, p. 1, Paris 1922, s. 963– 978.

Leemans J., Canon and Quotation. Athanasius Use of Jesus Sirach, [in:] The Biblical Canons, ed. J.-M. Auwers, H. J. de Jonge, Leuven 2003, s. 265–277.

Lefort L.-Th., Introduction, [in:] S.Athanase, Lettres festales et pastorales en copte, ed. idem, Louvain 1955, s. XVIII–XXVIII.

Leinz A., Die Simonie. Eine kanonistische Studie, Freiburg im Breisgau 1902.

Leiva J. G., El Concilio de Elvira. El Cristianismo Primitivo Hispano a través de sus cánones, Córdoba 2018.

Leszka M. B., Kościół i jego wpływ na życie mieszkańców Konstantynopola, [in:] Konstantynopol – Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyńskim, red. M. J. Leszka, T. Wolińska, Warszawa 2011, s. 350–400.

Leszka M. B., Między ortodoksją a monofizytyzmem. Obsada tronów patriarszych Konstantynopola, Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy w polityce cesarza Zenona, VP 18 (34/35), 1998, s. 437–453.

Leszka M. B., Między zwolennikami anomeizmu a homejczykami – biskupie peregrynacje Eudoksjusza z Germanikei, PNH 2.2, 2003, s. 5–28.

Leszka M. B., Rola duchowieństwa na dworze cesarzy wczesnobizantyńskich, Łódź 2000.

Leszka M. B., Udział sił zbrojnych w procesie odsuwania od władzy biskupów aleksandryjskich podczas kontrowersji ariańskiej na Wschodzie, VP 19 (36/37), 1999, s. 349–365.

Lewici, [in:] Encyklopedia Kościoła, red. F. L. Cross, E.A, Livingstone, tłum. E. Czerwińska, T. Gołgowski, J. T. Maciuszko i in., t. II, Warszawa 2004, s. 49–50.

Lexicon Syriacum, ed. C. Brockelmann, Gottingae 1928.

Liebeschuetz J. H.W. G., Antioch. City and Imperial Administration in the Later Roman Empire, Oxford 1972.

Linderski J., Augures, [in:] The Oxford Classical Dictionary, ed. S. Hornblower, A. Spawforth, Oxford 19963, s. 214.

Liverani M., Nie tylko Biblia. Historia starożytnego Izraela, tłum. J. Puchalski, Warszawa 2017.

Longosz S., Ksenodochium – hospicjum wczesnochrześcijańskie, VP 16 (30/31), 1996, s. 275–336.

Longosz S., Rodzina wczesnochrześcijańska i jej zadania w nauczaniu św. Bazylego, RTK 28.4, 1981, s. 149–168.

Longosz S., Wstęp, [in:] Amfiloch z Ikonium, Przeciw heretykom: o fałszywej ascezie, tłum. S. Kalinkowski, VP 30 (55), 2010, s. 823–835.

Luijendijk A. M., Papyri from Great Persecution: Roman and Christian Perspectives, JECS 16.3, 2008, s. 341–369.

Lunn-Rockliffe S., Ambrosiaster’s Political Theology, Oxford 2007.

Łukasiuk T., Nauka o poznaniu Boga w mowach teologicznych św. Grzegorza z Nazjanzu, SWa 46, 2009, s. 237–254.

Łukaszewicz A., Egipt Greków i Rzymian, Warszawa 2006.

Magdalino P., Apokrisiarios, [in:] ODB, vol. I, s. 136.

Magne J., En finir avec la „Tradition” d’Hippolyte, BLE 89.1, 1988, s. 5–22.

Magne J., Tradition Apostolique sur les charismes et Diataxeis des Saints Apôtres. Identification des documents et analyse du rituel des ordinations, Paris 1975.

Maier J.-L., Le dossier du Donatisme. Des origins a la mort de Constance II (303–361), t. I, Berlin 1987.

Marasco G., L’accusa di magia e i cristiani nella tarda antichita, Aug 51.2, 2011, s. 367–421.

Maraval P., Alexandrie et l’Egypte, [in:] Histoire du Christianisme des origins a nos jours, t. II, Naissance d’une chrétienté (250–430), ed. L. Pietri, J. Biarne, L. Brottier et al., Paris 1995, s. 883–900.

Maraval P., Antioche et l’Orient, [in:] Histoire du Christianisme des origins a nos jours, t. II, Naissance d’une chrétienté (250–430), ed. L. Pietri, J. Biarne, L. Brottier et al., Paris 1995, s. 903–910.

Maraval P., Constantinople, l’Illyricum et l’Asie Mineure, [in:] Histoire du Christianisme des origins a nos jours, t. II, Naissance d’une chrétienté (250–430), ed. L. Pietri, J. Biarne, L. Brottier et al., t. II, Paris 1995, s. 921–936.

Marcovich M., Introduction, [in:] Hippolytus. Refutatio omnium haeresium, ed. idem, Berlin 1986, s. 8–17.

Mardirossian A., La Collection canonique d’Antioche. Droit et hérésie a travers le premier recueil de législation ecclésiastique (IVe siecle), Paris 2010.

Mardirossian A., Un connaisseur méconnu du ius romanum: Euzôios d’Antioche, rédacteur du premier corpus canonique de l’Église, VC 67, 2013, s. 79–91.

Maritano M., Communion, [in:] EAC, vol. I, s. 581.

Marone P., Basilides of Pentapolis, [in:] EAC, vol. I, s. 343–344.

Marrou H.-I., Historia wychowania w starożytności, tłum. S. Łoś, Warszawa 1969.

Martimort A. G., Les diaconesses. Essai historique, Roma 1982.

Martin A., Athanase d’Alexandrie et l’Église d’ Égypte au IVe siecle (328–373), Rome 1996.

Martin A., L’image de l’éveque a travers les Canons d’Athanase: devoirs et réalités, [in:] L’éveque dans la cité du IVe au Ve siecle. Image et l’autorité, ed. E. Rebillard, C. Sotinel, Rome 1998, s. 59–70.

Martin-Hisard B., Anatolia i Wschód bizantyński, [in:] Świat Bizancjum, t. II, Cesarstwo Bizantyńskie 641–1204, red. J.-C. Cheynet, tłum. A. Graboń, Kraków 2011, s. 443–491.

Maspero G., Relazione e ontologia in Gregorio di Nissa e Agostini di Ippona, STheol 47, 2015, s. 607–641.

Matrimort A. G., Les diaconesses. Essai historique, Roma 1982.

Mayerson Ph., The Sack (σάϰϰος) is the Artaba Writ Large, ZPE 122, 1998, s. 189–194.

McCue J., Bishops, Presbyters, and Priests in Ignatius of Antiochia, TS 28.4, 1967, s. 828–834.

McGuckin J. A., St. Cyril of Alexandria. The Christological Controversy. Its History, Theology, and Texts, Leiden 1994.

McGuckin J. A., St. Gregory of Naziansus: An Intellectual Biography, New York 2001.

Meigne M., Concile ou collection d’Elvire, RHE 70.2, 1975, s. 361–387.

Mejzner M., Wartość dziewictwa w pismach Metodego z Olimpu i Bazylego z Ancyry, E-P 1.2, 2015, s. 34–46.

Meredith A., The Cappadocians, London 1995.

Metzger B. M., The Canon of the New Testament: Its Origins, Development and Significance, Oxford 1987.

Metzger M., [rec:] Aram Mardirossian, La collection canonique d’Antioche, Droit et hérésie a travers le premier recueil de législation ecclésiastique (IVe siecle), Paris 2010, College de France – CNRS, ACHCByz, 394 p. – RSR 87.1, 2013, s. 115–116.

Metzger M., Introduction, [in:] Les Constitutions Apostoliques, ed. et trad. idem, t. I, Paris 1985, s. 13–93.

Metzger M., Introduction, [in:] Les Constitutions Apostoliques, ed. et trad. idem, t. II, Paris 1986, s. 10–110.

Metzger M., Introduction, [in:] Les Constitutions Apostoliques, ed. et trad. idem, t. III, Paris 1987, s. 9–12.

Metzger M., Nouvelles perspectives pour le prétendue Tradition apostolique, EcO 5, 1988, s. 241–259.

Meyendorff J., Teologia bizantyjska. Historia i doktryna, tłum. J. Prokopiuk, Kraków 2007.

Milewski I., Antyczne prywatne uroczystości kommemoratywne a święta ku czci męczenników w okresie wczesnobizantyńskim, TStu 2.2, 2015, s. 87–103.

Milewski I., ASEBEIA. Tradycja helleńska w życiu codziennym chrześcijan epoki wczesnobizantyńskiej (IV–VI w.), t. I, Gdańsk 2023.

Milewski I., Depozycje i zsyłki biskupów w cesarstwie wschodniorzymskim (lata 325–451), Gdańsk 2008.

Milewski I., Kilka uwag o roli biskupa w mieście późnoantycznym (na przykładzie prowincji wschodnich), VP 21 (40/41), 2001, s. 407–424.

Milewski I., Kościelne i cesarskie ustawodawstwo w walce z dawną obyczajowością w życiu codziennym chrześcijan w IV i V wieku, [in:] Crimina et Mores. Prawo karne i obyczaje w starożytnym Rzymie, red. M. Kuryłowicz, Lublin 2001, s. 101–112.

Milewski I., Majątek kościelny i jego funkcja w świetle pism kapadockich Ojców Kościoła i Jana Chryzostoma, VP 18 (34/35), 1998, s. 415–435.

Milewski I., Obyczaje życia codziennego chrześcijan drugiej połowy IV wieku w świetle pism Bazylego Wielkiego, VP 17 (32/33), 1993, s. 101–120.

Milewski I., Oionomanteía w wybranych relacjach późnoantycznych greckich autorów chrześcijańskich, PNH 14.2, 2015, s. 209–220.

Milewski I., Panegyris. Kilka uwag o ludycznych i ekonomicznych aspektach świąt męczenników w okresie wczesnobizantyńskim, PNH 15.1, 2016, s. 175–187.

Milewski I., Pieniądz w greckiej literaturze patrystycznej IV wieku. Na przykładzie pism kapadockich Ojców Kościoła i Jana Chryzostoma, Gdańsk 1999.

Milewski I., Wiara w omeny w relacjach późnoantycznych autorów chrześcijańskich, Kl 30.3, 2014, s. 125–134.

Miller T. S., The Orphans of Byzantium. Child Welfare in the Christian Empire, Washington 2003.

Mimouni S. C., Różnorodność nurtów II wieku: marcjonici, ebionici, montaniści, [in:] Po Jezusie. Pierwsze wieki chrześcijaństwa, red., R. Dupont-Roc, A. Guggenheim, przeł. R. Zajączkowski, Lutynia 2022, s. 457–459.

van Minnen P., The other cities in later Roman Egypt, [in:] Egypt in the Byzantine World 300–700, ed. R. S. Bagnall, Cambridge 2007, s. 207–225.

Minois G., Kościół i wojna. Od czasów Biblii do ery atomowej, tłum. A. Szymanowski, Warszawa 1998.

Misiarczyk L., Egzorcyzmy w Kościele starożytnym od I do III wieku, Warszawa 2015.

Misiarczyk L., Kobieta jako pokusa dla mnicha według Ewagriusza z Pontu, VP 36 (66), 2016, s. 1–12.

Misiarczyk L., Od charyzmatu do ordo exorcistarum. Rozwój praktyki egzorcyzmu w pierwotnym chrześcijaństwie, VP 33 (59), 2013, s. 67–85.

Misztal-Konecka J., Zakaz kazirodztwa w prawie rzymskim i prawodawstwie kościelnym (III–IV wiek), ZP.UKSW 11.1, 2011, s. 215–233.

Mitchell S., The Life and Lives of Gregory Thaumaturgus, [in:] Portraits of Spiritual Authority. Religious Power in Early Christianity, Byzantium and the Christian Orient, ed. J. W. Drijvers, J. W. Watt, Leiden–Köln 1999, s. 99–138.

Młotek A., Postawy i świadectwa. Kościół wobec problemów moralnych w IV wieku, Wrocław 1986.

Młynarczyk J., Martyria – miejsca kultu męczenników w bizantyńskiej Palestynie, [in:] Męczennicy w świecie późnego antyku, SKaz 4, red. B. Iwaszkiewicz-Wronikowska, D. Próchniak, Lublin 2004, s. 258–273.

Modéran Y., Les Églises et la reconquista byzantine. L’Afrique, [in:] Histoire du Christianisme des origines a nos jours, t. III, Les Églises d’Orient et d’Occident, ed. L. Pietri, B. Beaujard, Ph. Bernard et al., Paris 1998, s. 699–717.

Mokrzycki B., Śmierć chrześcijanina w świetle odnowionych obrzędów wiatyku, CT 45.4, 1975, s. 133–144.

Moll S., Die Anfänge des Melitianischen Schismas, ZAC 17.3, 2013, s. 479–503.

Molland E., A Lost Scrutiny in the Early Baptismal Rite, SP 5, 1962, s. 104–108.

Monastic Education in Late Antiquity. The Transformation of Classical Paideia, ed. L. I. Larsen, S. Rubenson, Cambridge 2018.

Morfin-Gourdier N., Costume of the Religious, [in:] The Coptic Encyclopedia, ed. A. S. Atiya, vol. II, New York 1991, s. 650–655.

Morison E. F., St. Basil and His Rule. A Study in Early Monasticism, Oxford 1912.

Mossakowska-Gaubert M., Tunics Worn in Egypt in Roman and Byzantine Times: The Greek Vocabulary, [in:] Textile Terminologies from the Orient to the Mediterranean and Europe 1000 BC to 1000 AD, ed. S. Gaspa, C. Michel, M.-L. Nosch, Lincoln 2017, s. 321–345.

Mossakowski W., Azyl w późnym cesarstwie rzymskim (confugium ad statuas, confugium ad ecclesias), Toruń 2000.

Muc A., Śmierć i pogrzeb w chrześcijańskim Egipcie (IV–VIII w.). Studium na podstawie źródeł literackich i archeologicznych, Kraków 2013.

Mueller J. G., L’Ancien Testament dans l’ecclésiologie des Peres. Une lecture des Constitutions Apostoliques, Turnhout 2004.

Murawski R., Historia Katechezy. Katecheza w pierwszych wiekach, Warszawa 2011.

Muszala A., Embrion ludzki w starożytnej refleksji teologicznej, Kraków 2009.

Myszor W., Chrześcijanie w cesarstwie rzymskim II i III wieku. Wybrane zagadnienia życia społecznego, Katowice 2005.

Naldini M., Introduzione, [in:] Basilio di Cesarea, Sullo Genesi. Omelie sull’Esamerone, trad. idem, Roma–Milano 1990, s. IX–XVI.

Naumowicz J., Geneza chrześcijańskiej rachuby lat. Historyczno-teologiczne podstawy systemu Dionizego Mniejszego, Kraków 2000.

Naumowicz J., Kalendarz w Konstytucjach apostolskich, VP 27 (50/51), 2007, s. 319–330.

Naumowicz J., Kryterium rozróżnienia „duchowny-świecki” według Tradycji Apostolskiej, VP 22 (42/43), 2002, s. 131–132.

Naumowicz J., Prawdziwe początki Bożego Narodzenia, Warszawa 2014.

Naumowicz J., Sanktuaria męczenników w świetle pism Ojców Kapadockich z IV wieku, [in:] Męczennicy w świecie późnego antyku, SKaz 4, red. B. Iwaszkiewicz-Wronikowska, D. Próchniak, Lublin 2004, s. 175–202.

Naumowicz J., Trzy spory o datę Wielkanocy, VP 26 (49) 2006, s. 453–470.

Naumowicz J., Wstęp, [in:] Pierwsze pisma o dziewictwie, tłum. S. Kalinkowski, W. Kania, J. Naumowicz, Kraków–Tyniec 1997, s. 9–57.

Naumowicz J., Wstęp, [in:] Św. Bazyli Wielki, Pisma ascetyczne, t. I, Kraków–Tyniec 1994, s. 9–59.

Nautin P., Costituzioni apostoliche, [in:] EAC, vol. I, s. 197–198.

Niesiołowski-Spano Ł., Stebnicka K., Historia Żydów w starożytności. Od Totmesa do Mahometa, Warszawa 2020.

Nin M., Feulner H.-J., Bema, [in:] EDCE, s. 303.

Norris R. A., Introduction: Gregory of Nyssa and his Fifteen Homilies on the Song of Songs, [in:] Gregory of Nyssa, Homilies on the Song of Songs, transl. idem, Atlanta 2012, s. XIII–LIV.

Norton P., Episcopal Elections 250–600. Hierarchy and Popular Will in Late Antiquity, Oxford 2007.

Nowak A., Pojęcie władzy ojcowskiej w rzymskim prawie klasycznym, SPu 1, 2002, s. 35–54.

Nußbaum O., Kloster, Priestermönch und Privatmesse. Ihr Verhältnis im Westen von den Anfängen bis zum hohen Mittelalter, Bonn 1961.

Odahl Ch.M., Konstantyn i chrześcijańskie cesarstwo, tłum. K. Bies, Oświęcim 2015.

Ohme H., Sources of Greek Canon Law to Quinisext Council (691/2). Councils and Church Fathers, [in:] The History of Byzantine and Eastern Canon Law to 1500, ed. W. Hartmann, K. Pennington, Washington 2012, s. 24–114.

Orczyk A., Pedagogia wzoru jako model formacji duchownych w Kościele starożytnym, Warszawa 2013.

Orlandi T., Theophilus of Alexandria in Coptic Literature, SP 16, 1985, s. 100–104.

Ostrogorski G., Dzieje Bizancjum, tłum. H. Evert-Kappesowa, W. Ceran, S. Wiśniewski, Warszawa 1968.

The Oxford Classical Dictionary, ed. S. Hornblower, A. Spawforth, Oxford 19963.

Ożóg J., Wstęp, [in:] Św. Atanazy, Apologie, tłum. J. Ożóg, Warszawa 1979, s. 7–94.

Ożóg M., Pietras H., Praktyki magiczne w Aktach Synodalnych – zarys problematyki, [in:] Zabobony, czary i magia w Kościele starożytnym, red. M. Ożóg, N. Widok, Opole 2013, s. 97–117.

Paczkowska A., Terminologia związana z instytucją konkubinatu w prawie rzymskim – interpretacja wybranych pojęć, SPu 7, 2007, s. 189–201.

Paczkowski M. C., Higiena ciała i czystość duchowa w starożytnym monastycyzmie syro-palestyńskim, [in:] Czystość i brud. Higiena w starożytności, red. W. Korpalska, W. Ślusarczyk, Bydgoszcz 2013, s. 193–210.

Pałucki A., Agapy wyrazem braterskiej miłości chrześcijańskiej w Kościele starożytnym, VP 16 (30/31), 1996, s. 197–216.

Papadakis A., Cheirotonia, [in:] ODB, vol. I, s. 417.

Papadakis A., Endemousa Synodos, [in:] ODB, vol. I, s. 697.

Paprocki H., Diakonisy: historia i współczesność, Elp 4.6, 2002, s. 261–272.

Paprocki H., Liturgie Kościoła Prawosławnego, Kraków 2014.

Pasquato O., Gli spettacoli in S. Giovanni Crisostomo. Paganesimo e cristianesimo ad Antiochia e Costantinopoli nel IV secolo, OCA 201, Roma 1976.

van de Paverd F., Zur Geschichte der Messliturgie in Antiochia und Konstantinopel gegen Ende des vierten Jahrhunderts. Analyse der Quellen bei Johannes Chrysostomos, OCA 187, Roma 1970.

Pawluk T., Stosunek Kościoła pierwszych wieków do kary śmierci, PK 20.3/4, 1977, s. 209–223.

Pearson B. A., Earliest Christianity in Egypt, [in:] The World of Early Egyptian Christianity. Language, Literature, and Social Context. Essays in Honor of David W. Johnson, ed. J. E. Goehring, J. A. Timbie, Washington 2007, s. 97–112.

Pearson B. A., Egypt, [in:] The Cambridge History of Christianity. Origins to Constantine, vol. I, ed. M. M. Mitchell, F. M. Young, Cambridge 2014, s. 331–350.

Pedersen N. A., The New Testament Canon and Athanasius of Alexandria’s 39th Festal Letter, [in:] The Discursive Fight over Religious Texts in Antiquity, ed. A.Ch. Jacobsen, Aarhus 2009, s. 168–177.

Penniman J. D., Fed to Perfection: Mother’s Milk, Roman Family Values, and the Transformation of the Soul in Gregory of Nyssa, ChH 84.3, 2015, s. 495–530.

Pennington K., The growth of church law, [in:] The Cambridge History of Christianity. Constantine to c. 600, vol. II, ed. A. Casiday, F. W. Norris, Cambridge 2007, s. 386–402.

Petzl G., Die Epigramme des Gregor von Nazianz über Grabräuberei und das Hierothesion des kommagenischen Königs Antiochos I, EA 10, 1987, s. 117–129.

Pietras H., Dionizy Aleksandryjski wobec sporu o ważność chrztu heretyków, RTK 36.4, 1989, s. 103–117.

Pietras H., Droga na zesłanie Dionizego Aleksandryjskiego w roku 257, [in:] Domus, ecclesia, aedes – powstawanie świątyni chrześcijańskiej, SKaz 1, red. B. Iwaszkiewicz-Wronikowska, Lublin 1998, s. 313–321.

Pietras H., Dymisja ze stanu duchownego i jej skutki w starożytności chrześcijańskiej, [in:] Odejścia od kapłaństwa. Studium historyczno-psychologiczne, red. K. Dyrek, Kraków 2010, s. 7–19.

Pietras H., Kim są ci, którzy „dwa razy zawarli małżeństwo” z 8. kanonu Soboru Nicejskiego z 325 roku?, SBo 27.1, 2016, s. 185–204.

Pietras H., Le ragioni della convocazione del Concilio Niceno da parte di Costantino il Grande. Un’investigazione storico-teologica, Gre 82.1, 2001, s. 5–35.

Pietras H., Listy Konstantyna do Kościoła w Aleksandrii oraz List Soboru w Nicei do Egipcjan (325). Falsyfikaty nieznane Atanazemu?, VP 28 (52), 2008, s. 855–869.

Pietras H., Pośmiertna kariera św. Hipolita, VP 17 (32/33), 1997, s. 61–75.

Pietras H., Sobór Nicejski (325). Kontekst religijny i polityczny. Dokumenty. Komentarze, Kraków 2013.

Pietras H., Starożytne spory wokół Apokalipsy, [in:] Judeochrześcijańskie elementy w literaturze patrystycznej, red. I. Salomonowicz-Górska i in., SAC 13, Warszawa 1998, s. 36–41.

Pietras H., Wprowadzenie. Początki teologii Ducha Świętego, [in:] Św. Atanazy Wielki, Listy do Serapiona, tłum. S. Kalinkowski, Kraków 1996, s. 5–67.

Pietri Ch., Constantin en 324. Propagande et théologie impériales d’apres les documents de la Vita Constantini, [in:] Crise et redressement dans les provinces européennes de l’Empire (milieu du IIIe – milieu du IVe siecle ap. J.-C.), ed. E. Frézouls, Strasbourg 1983, s. 63–90.

Pietri Ch., La conversion: propagande et réalités de la loi et de l’évergétisme, [in:] Histoire du Christianisme des origins a nos jours, t. II, Naissance d’une Chrétienté (250–430), ed. L. Pietri, J. Biarne, L. Brottier et al., Paris 1995, s. 189–227.

Pietrow P., Reguły św. Bazylego Wielkiego, Elp 16, 2014, s. 119–126.

Pitsakis C., Clergé marié et célibat dans la législation du Concile in Trullo: le point de vue oriental, [in:] The Council in Trullo Revisited, ed. G. Nedungatt, M. Featherstone, Roma 1995, s. 263–306.

Pollok J., Liturgia chrztu na Wschodzie w drugiej połowie IV wieku na podstawie mistagogicznych homilii Cyryla Jerozolimskiego, Jana Chryzostoma i Teodora z Mopsuestii, Warszawa 1992.

Potoczny M., Nałożenie rąk w sakramentalnych obrzędach chrześcijańskiego Wschodu. Studium na przykładzie praktyki w Kościołach syryjskich i bizantyjskich, TCz 50.2, 2020, s. 301–316.

Prawo rzymskie. Słownik encyklopedyczny, red. W. Wołodkiewicz, Warszawa 1986.

Przekop E., Patriarcha i synod stały (synodos endimousa) w Konstantynopolu do XI w., PK 17.1/2, 1974, s. 63–90.

Przychocki G., De Gregorii Nazianzeni Epistulis. Quaestiones selectae, Kraków 1912.

Przyszychowska M., Grzegorz z Nyssy: Czy Bóg stworzył starość?, VP 31 (56), 2011, s. 383–392.

Psarev A. V., The 19th Canonical Answer of Timothy of Alexandria: On the History of

Sacramental Oikonomia, SVTQ 51, 2007, s. 297–320.

Puchała K., Bazyli z Ancyry. O dziewictwie. Omówienie pisma, E-P 1.2, 2015, s. 5–15.

le Quien M., Oriens Christianus in Quatuor Patriarchatus, t. II, Paris 1740.

Radde-Gallwitz A., Basil of Cesarea, Gregory of Nyssa, and the Transformation of Divine Simplicity, Oxford 2009.

Radzik Z., Emancypantki. Kobiety, które zbudowały Kościół, Kraków 2018.

Rapp C., Holy Bishops in Late Antiquity. The Nature of Christian Leadership in an Age of Transition, Berkeley–London 2005.

Ratcliff E. C., Apostolic Tradition: Questions Concerning the Appointment of the Bishop, SP 8, 1966, s. 266–270.

Rathbone D. W., Weight and Maesurement of Egyptian Grains, ZPE 53, 1983, s. 265–275.

Rebenich S., Jerome, London–New York 2002.

Rebillard É., The Care of the Dead in Late Antiquity, Ithaca 2009.

Renaudot E., Historia Patriarchum Alexandrinorum Jacobitarum ad Marco usque ad finem saeculi XIII, Paris 1713.

Rentinck P., La cura pastorale in Antiochia nel IV secolo, Roma 1970.

Re-reading Gregory of Naziansus. Essays on History, Theology, and Culture, ed. Ch.A. Beeley, Washington 2012.

Resch P., La doctrine ascétique des premiers maitres égyptiens du quatrieme siecle, Paris 1931.

Rich A.D., Discernment in the Desert Fathers. Διάκρισις in the Life and Thought of Early Egyptian Monasticism, Bletchley 2007.

Riedel W., Die Kirchenrechtsquellen des Patriarchats Alexandrien, Leipzig 1900.

Riedel W., Introduction, [in:] The Canons of Athanasius of Alexandria, ed. W. Riedel, W. Crum, London 1904.

Rodziński A., Sprawiedliwość chrześcijańska wobec problemu nierówności majątkowych w II i III wieku, Lublin 1960.

Rofail Farag F., The Technique of Presentation of a Tenth-Century Christian Arab Writer: Severus Ibn al-Muqaffa., Arab 24.1, 1977, s. 66–87.

Rordorf W., Tuilier A., Introduction, [in:] La Doctrine des Douze Apôtres (Didache), trad. iidem, Paris 1978, s. 11–128.

Rousseau Ph., Basil of Caesarea, Berkeley–Los Angeles–London 1998.

Rubio Navarro J. F., Agape, [in:] EAC, vol. I, s. 57–58.

Ruggieri V., The IV Century Greek Episcopal Lists in the Mardin Syriac. 7 (olim Mardin Orth. 309/9), OCP 59.2, 1993, s. 327–342.

Russell N., Cyril of Alexandria, London 2000.

Russell N., Theophilus of Alexandria, London 2007.

van de Sandt H., Why Does the Didache Conceive of the Eucharist as a Holy Meal?, VC 65, 2011, s. 1–20.

Saggs H. W.F., Wielkość i upadek Babilonii, tłum. J. Nowacki, Warszawa 1973.

Sajdak J., Historia critica scholiastarum et commentatorum Gregorii Nazianzeni, Kraków 1914.

Sakowicz E., Wychowanie młodego pokolenia w religii biblijnego Izraela, PCh 27.1, 2011, s. 25–47.

Sandwell I., Religious Identity in Late Antiquity. Greeks, Jews and Christians in Antioch, Cambridge 2007.

SanPietro I., Money, Power, Respect: Charity and the Creation of the Church, New York 2014 (niewydana drukiem dysertacja doktorska), https://academiccommons.columbia.edu/doi/10.7916/D80C4SXZ [dostęp: 10.09.2025 r.]

Sarti S., Greek and Roman Art, Florence 2012.

Sawiński P., Wypustek A., Homoseksualność i homoerotyzm w świecie starożytnym, Kraków–Tyniec 2023.

Saxer V., Vie liturgique et quotidienne a Carthage vers le milieu du IIIe siecle. Le témoignage de Saint Cyprien et de ses contemporains d’Afrique, Roma 1969.

Schatz K., Sobory Powszechne. Punkty zwrotne w historii Kościoła, tłum. J. Zakrzewski, Kraków 2001.

Schmid J., Der Epheserbrief des Apostel Paulus, Freiburg 1928.

Schwartz E., Über die pseudoapostolische Kirchenordnung, Straßburg 1910.

Scorza Barcellona F., Barnabas, Epistle, [in:] EAC, vol. I, s. 332–334.

Seeck O., Geschichte des Untergangs der antiken Welt, Bd. VI, Stuttgart 1920.

Selejdak R., Diaconato femminile nella Chiesa antica, TCz 25.4, 2014, s. 11–42.

Sieben H. J., Die Partikularsynode: Studien zur Geschichte der Konzilsidee, Frankfurt am Main 1990.

Silvas A. M., Biography, [in:] Gregory of Nyssa, The Letters. Introduction, Translation and Commentary, ed. A. M. Silvas, Leiden–Boston 2007, s. 1–57.

Simonetti M., Basil of Ancyra, [in:] EAC, vol. I, s. 338–339.

Simonetti M., La crisi ariana nel IV secolo, SEA 11, Roma 1975.

Simonetti M., Między dosłownością a alegorią, tłum. T. Skibiński, Kraków 2000.

Simonetti M, Timothy I of Alexandria, [in:] EAC, vol. III, s. 795.

Simonetti M., Una nuova ipotesi su Gregorio il Taumaturgo, RSLR 24, 1988, s. 17–41.

Simonetti M., Una nuova proposta su Ippolito, Aug 36.1, 1996, s. 13–46.

Simonetti M., Wschód po Orygenesie, [in:] Historia teologii. Epoka patrystyczna, ed. A. Di Berardino, B. Studer, tłum. M. Gołębiowski, J. Łukaszewska, J. Ryndak et al., Kraków 2002, s. 251–263.

Sinclair W. M., Gennadius, [in:] A Dictionary of Christian Biography and Literature to the End of the Sixth Century A. D., with an Account of the Principal Sects and Heresies, ed. H. Wace, W. C. Piercy, Boston 1911, s. 383–384.

Sinko T., De traditio oratorium Gregorii Nazianzeni, vol. I–II, Kraków 1917–1923.

Sinko T., Literatura grecka. Literatura za Cesarstwa (wiek IV–VIII n.e.), t. III.2, Wrocław 1954.

Sinko T., Wstęp, [in:] Św. Bazyli Wielki, Wybór homilij i kazań, tłum. idem, Kraków 1947, s. 5–33.

Słomka J., Nowe proroctwo. Historia i doktryna montanizmu, Katowice 2007, s. 18–164.

Słownik symboliki biblijnej, ed. L. Ryken, J. C. Wilhoit, T. Longman III, Warszawa 2003.

Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. S. Kozakiewicz, Warszawa 1969.

Smith M. S., The Idea of Nicea in the Early Church Councils, AD 431–451, Oxford 2018.

Smith R. T., St. Basil the Great, London 1879.

Soler E., Le sacre et le salut a Antioche au IVe siecle Apr. J.-C. Pratiques festives et comportements religieux dans le processus de christianisation de la cite, Beyrouth 2006.

Sordyl K., Próba rekonstrukcji doktryny i struktury Kościoła Nowacjańskiego, VP 32 (57), 2012, s. 527–542.

Sordyl K., Wczesnochrześcijańskie pojęcie Boga. Polemiczne aspekty teologii Nowacjana w De Trinitate, Kraków 2007.

Souter A., A Study of Ambrosiaster, Cambridge 1905.

Spanel D. B., Timothy II Aelurus, [in:] The Coptic Encyclopedia, ed. A. S. Atiya, vol. VII, New York 1991, s. 2263–2268.

Spataru D., Sacerdoti e Diaconesse. La gerarchia ecclesiastica secondo i Padri Cappadoce, Bologna 2007.

Špidlík T., Grégoire de Nazianze. Introduction a l’étude de sa doctrine spirituelle, OCA 189, Roma 1971.

Spinks B. D., The Growth of Liturgy and the Church Year, [in:] The Cambridge History of Christianity. Constantine to c. 600, vol. II, ed. A. Casiday, F. W. Norris, Cambridge 2007, s. 601–617.

Stachura M., Heretycy, schizmatycy i manichejczycy wobec cesarstwa rzymskiego (lata 324–428, wschodnia część Imperium), Kraków 2000.

Stachura M., Wstęp, [in:] Kodeks Teodozjusza. Księga szesnasta, red. H. Pietras, tłum. A. Caba, Kraków 2014, s. XI–XXXVIII.

Starowieyski M., Podręczny zbiór praw gminy chrześcijańskiej – Didache, [in:] Pierwsi świadkowie. Wybór najstarszych pism chrześcijańskich, red. M. Starowieyski, Kraków 1988, s. 30–38.

Starowieyski M., Sobory niepodzielonego Kościoła, Kraków 2016.

Starowieyski M., Szymusiak J. M., Nowy słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa, red. M. Starowieyski, W. Stawiszyński, Poznań 2018.

Stathakopoulos D. C., Famine and Pestilence in the Late Roman and Early Byzantine Empire. A Systematic Survey of Subsistence Crises and Epidemics, Aldershot 2004.

Stawiszyński W., Bibliografia patrystyczna 1901–2016. Polskie tłumaczenia tekstów starochrześcijańskich pierwszego tysiąclecia, Kraków 2017.

Stead Ch., Athanasius’ Earliest Written Work, JTS 39, 1988, s. 76–91.

Steimer B., Vertex Traditionis. Die Gattung der altchristlichen Kirchenordnungen, Berlin 1992.

Stewart R., Tinnis, [in:] The Coptic Encyclopedia, ed. A. S. Atiya, vol. VII, New York 1991, s. 2269.

Stępień M., Bliski Wschód, [in:] M. Jaczynowska, D. Musiał, M. Stępień, Historia starożytna, Warszawa 2001, s. 7–230.

Stiernon D., Nectarius, [in:] EAC, vol. II, s. 886.

Stróż A., Najstarsze świadectwa związku ołtarza i relikwii w bazylikach chrześcijańskich, [in:] Ofiara – kapłan – ołtarz w świecie późnego antyku, SKaz 6, red. B. Iwaszkiewicz-Wronikowska, D. Próchniak, Lublin 2008, s. 193–211.

Studer B., Biblia odczytywana w Kościele, [in:] Historia teologii. Epoka patrystyczna, ed. A. Di Berardino, B. Studer, tłum. M. Gołębiowski i in., Kraków 2002, s. 465–476.

Suciu A., Notes on the Canons of Pseudo-Athanasius, https://alinsuciu.com/2011/07/02/notes-on-the-canons-of-pseudo-athanasius/ [dostęp: 12.09.2025 r.].

Sweeney M. A., Korach, [in:] Encyklopedia biblijna, red. P. J. Achtemeier, Warszawa 2004, s. 561.

Szabat E., Edukacja i kultura w V wieku, [in:] Świat rzymski w V wieku, red. R. Kosiński, K. Twardowska, Kraków 2010, s. 417–444.

Szabat E., Wprowadzenie do badań nad edukacją u schyłku starożytności (V–VII w.), [in:] Chrześcijaństwo u schyłku starożytności. Studia źródłoznawcze, t. VI, red. P. Janiszewski, E. Wipszycka, R. Wiśniewski, Warszawa 2007, s. 110–171.

Szabo P., Scholasticus, John III, [in:] EDCE, s. 1645–1647.

Szafrański A., Diakonise i ich rola w pierwotnym Kościele, VP 9 (17), 1989, s. 737–755.

Szczur P., Cele chrześcijańskiego małżeństwa w nauczaniu Jana Chryzostoma, VP 29 (53/54), 2009, s. 95–111.

Szczur P., Kościół apostolski o wyzwalaniu niewolników. Zarys problematyki, VP 36 (65), 2016, s. 617–629.

Szczur P., Kradzież w dobie późnego Cesarstwa Rzymskiego a wczesne chrześcijaństwo, Lublin 2020.

Szczur P., Niewolnictwo jako problem duszpasterski w nauczaniu Jana Chryzostoma, [in:] Problemy duszpasterskie starożytnego Kościoła, red. J. Pałucki, P. Szczur, M. Szram, M. Wysocki, Lublin 2009, s. 69–89.

Szczur P., Problematyka społeczna w późnoantycznej Antiochii. Na podstawie nauczania homiletycznego Jana Chryzostoma, Lublin 2008.

Szczur P., Przygotowanie do kapłaństwa w Antiochii w czasach Jana Chryzostoma, KP.DK 11, 2012, s. 21–46.

Szewczyk P., Пρεσβυτεροί w czasach Ojców Apostolskich, VP 31 (56), 2011, s. 261–270.

Szier-Kramarek B., Krew, [in:] Encyklopedia Katolicka, t. IX, Lublin 2002, s. 1282–1283.

Szmurło R., Życie monastyczne w pismach Szenutego z Atripe, SAC 16, Warszawa 2001.

Szymusiak J. M., Cesarz i faraon. Stosunki Konstancjusza ze św. Atanazym, VP 6/7, 1984, s. 352–361.

Szymusiak J. M., Grzegorz Teolog. U źródeł chrześcijańskiej myśli IV wieku, Poznań 1965.

Szymusiak J. M., Starowieyski M., Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa, Poznań 1971.

Świat Bizancjum, t. I, Cesarstwo wschodniorzymskie 330–641, red. C. Morrisson, tłum. A. Graboń, Kraków 2007.

Świat Bizancjum, t. II, Cesarstwo Bizantyńskie 641–1204, red. J.-C. Cheynet, tłum. A. Graboń, Kraków 2011.

Świat rzymski w IV wieku, red. P. Filipczak, R. Kosiński, Kraków 2015.

Świat rzymski w V wieku, red. R. Kosiński, K. Twardowska, Kraków 2010.

Świętoń A., Przymusowy kwaterunek wojskowy w IV i V w n.e. i związane z nim nadużycia, [in:] Contra Leges et Bonos Mores. Przestępstwa obyczajowe w starożytnej Grecji i Rzymie, red. H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 2005, s. 343–350.

Tabbernee W., Prophets and Gravestones. An Imaginative History of Montanists and other Early Christians, Peabody 2009.

Taft R. F., Ponad wschodem i zachodem. Problemy rozumienia liturgii, przeł. S. Gałecki, E. Litak, Kraków 2014.

Taubenschlag R., Rzymskie prawo prywatne na tle praw antycznych, Warszawa 1955.

Telfer W., St Peter of Alexandria and Arius, AB 67, 1949, s. 117–130.

Terka M., Opętanie i egzorcyzmy w apologetyce wczesnochrześcijańskiej II–III wieku, VP 33 (59), 2013, s. 87–111.

Testa R. L., The Bishop Vir Venerabilis: Fiscal Privileges and Status Definition in Late Antiquity, SP 34, 2001, s. 125–144.

Tetz M., Zur Biographie des Athanasius von Alexandrien, ZKg 90.2/3, 1979, s. 304–338.

Theodorou E., Die Kirche als communio sanctorum bei Basilius, [in:] Basilius Heiliger der einen Kirche. Regensburger Ökumenisches Symposion 1979. Im Auftrag der Ökumene-Kommission der Deutschen Bischofskonferenz 16. 7. bis 21. 7. 1979, hrsg. A. Rauch, P. Imhof, München 1979, s. 68–81.

Thielman F., The Place of the Apocalypse in the Canon of St. Gregory Nazianzen, TB 49.1, 1998, s. 155–157.

Thompson P. M., Augustine and the Death Penalty: Justice as the Balance of Mercy and Judgment, AuS 40.2, 2009, s. 181–203.

Tidwell N.L.A., Didache XIV:1 (κατὰ κυριακὴν δὲ Κυρίου) Revisited, VC 53, 1999, s. 197–207.

Timbie J., Melitian Schism, [in:] The Coptic Encyclopedia, ed. A. S. Atiya, vol. V, New York 1991, s. 1584–1585.

Trevett Ch., Montanism. Gender, authority and the New Prophecy, Cambridge 1996.

Trompf G. W., A Foretaste of Eusebian Panegyricism in the Tenth ‘Festal Letter’ by St Dionysius (the Great) of Alexandria, Phro 30.2, 2015, s. 37–68.

Turner C. H., Notes on the Apostolic Constitutions. II. The Apostolic Canons, JTS 16, 1914/1915, s. 523–538.

Tyburowski K., Reguły katechumenatu w Tradycji Apostolskiej Hipolita Rzymskiego w kontekście sytuacji wczesnego Kościoła, [in:] Katechumenat i inicjacja chrześcijańska w Kościele starożytnym, red. F. Drączkowski i in., Lublin 2011, s. 111–120.

Uciecha A., Dziedzictwo starożytności chrześcijańskiej w zakresie opieki nad biednymi, [in:] Curatores pauperum. Źródła i tradycje kultury charytatywnej Europy Środkowej, red. A. Barciak, Katowice 2004, s. 13–30.

Vagaggini C., L’ordinazione delle diaconesse nella tradizione greca e bizantina, OCP 40.1, 1974, s. 145–189.

Venables E., Domnus II, [in:] A Dictionary of Christian Biography and Literature to the End of the Sixth Century A. D., with an Account of the Principal Sects and Heresies, ed. H. Wace, W. C. Piercy, Boston 1911, s. 274.

Vial-Dumas M., Parents, Children and Law: Patria Potestas and Emancipation in the Christian Mediterranean during Late Antiquity and the Early Middle Ages, JFH 39.4, 2014, s. 307–329.

Vilela A., La condition collégiale des pretres au IIIe siecle, Paris 1971.

Vivian A., St. Peter of Alexandria. Bishop and Martyr, Philadelphia 1988.

Vogt H. J., Coetus Sanctorum. Der Kirchenbegriff des Novatian, Bonn 1968.

Vogüé A. de, Histoire littéraire du mouvement monastique dans l’antiquité, Paris 1991.

Voltaggio M., Xenodochia and Hospitia in Sixth-Century Jerusalem: Indicators for the Byzantine Pilgrimage to the Holy Places, ZDPV 127, 2011, s. 197–210.

Vööbus A., Regarding the Background of the Liturgical Traditions in the Didache. The Question of Literary Relation between Didache IX, 4 and the Fourth Gospel, VC 23, 1969, s. 81–87.

de Vries W., Orient et Occident. Les structures ecclésiales vues dans l’histoire des sept premiers conciles oecuméniques, Paris 2011.

Vuolanto V., Children and Work. Family Strategies and Socialisation in the Roman and Late Antique Egypt, [in:] Agents and Objects. Children in Pre-Modern Europe, ed. K. Mustakallio, J. Hanska, Roma 2015, s. 97–111.

Wagner K., Theophilus of Alexandria and the Episcopal Ordination of Synesius of Cyrene, Phro 29.2, 2014, s. 129–174.

Wagschal D., Law and Legality in the Greek East. The Byzantine Canonical Tradition 381–883, Oxford 2015.

Waligórski W., Zewnętrzne przyczyny upadku Kościoła w Afryce Północnej w świetle współczesnej literatury przedmiotu, STV 27.2, 1989, s. 99–128.

Walker G. S.M., The Churchmanship of St. Cyprian, London 1968.

Ward R. B., Women in Roman Baths, HTR 85.2, 1992, s. 125–147.

Wassef C. W., Calendar, Months of Coptic, [in:] The Coptic Encyclopedia, ed. A. S. Atiya, vol. II, New York 1991, s. 438–440.

Weber N. A., A History of Simony in the Christian Church. From the Beginning to the Death of Charlemagne (814), Baltimore 1909.

Wellesz E., Historia muzyki i hymnografii bizantyjskiej, tłum. M. Kaziński, Kraków 2006.

Wessel S., Cyril of Alexandria and the Nestorian Controversy: The Making of a Saint and of a Heretic, Oxford 2004.

de Wet C. L., Sin as Slavery and/or Slavery as Sin? On the Relationship between Slavery and Christian Hamartiology in Late Ancient Christianity, RThe 17, 2010, s. 26–39.

Widok N., Grzegorz z Nazjanzu, Kraków 2006.

Widok N., O wróżbach, zabobonach i czarach w nauczaniu katechetycznym Cyryla Jerozolimskiego, [in:] Zabobony, czary, i magia w Kościele starożytnym, red. M. Ożóg, N. Widok, Opole 2013, s. 119–138.

Widuch H. J., Konstantynopol stolicą Ekumenicznego Patriarchatu 325–870, Katowice 1988.

Wierusz Kowalski J., Geneza i rozwój kultu w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, [in:] Katolicyzm starożytny jako forma rozwoju pierwotnego chrześcijaństwa, red. J. Keller, Warszawa 1969, s. 327–362.

Wiewiorowski J., Porywanie kobiet jako zjawisko społeczne w późnym antyku. Moralność i prawo, [in:] Homo, qui sentit. Ból i przyjemność w średniowiecznej kulturze Wschodu i Zachodu, red. J. Banaszkiewicz, K. Ilski, Poznań 2013, s. 197–219.

Wilken R. L., Judaism and the Early Christian Mind. A Study of Cyril of Alexandria’s Exegesis and Theology, New Haven–London 1971.

Winowski L., Stosunek chrześcijaństwa pierwszych wieków do wojny, Lublin 1947.

Wipszycka E., Aleksandryjscy biskupi i cesarskie rozdawnictwa zboża, PH 87.2, 1996, s. 399–408.

Wipszycka E., The Alexandrian Church. People and Institutions, Warsaw 2015.

Wipszycka E., Ascetyzm kobiecy w Egipcie późnoantycznym. Problemy źródłoznawcze i rzeczywistość, [in:] Chrześcijaństwo u schyłku starożytności. Studia źródłoznawcze, t. III, red. T. Derda, E. Wipszycka, Kraków 2000, s. 245–291.

Wipszycka E., Chrześcijaństwo starożytnego Egiptu, Kraków–Tyniec 2018.

Wipszycka E., Church treasures of Byzantine Egypt, JJP 34, 2004, s. 127–139.

Wipszycka E., Drugi dar Nilu czyli o mnichach i klasztorach w późnoantycznym Egipcie, Kraków–Tyniec 2014.

Wipszycka E., Études sur le Christianisme dans l’Egypte de l’antiquite tardive, SEA 52, Roma 1996.

Wipszycka E., Jak żyli mnisi egipscy. Drugiego Daru Nilu tom drugi, Kraków–Tyniec 2025.

Wipszycka E., Kanony monastyczne Soboru Chalcedońskiego: komentarz, USS 15, 2016, s. 97–116.

Wipszycka E., Kościół egipski czasów tetrarchii i kościół Konstantyna. Nowe źródła – nowe hipotezy, [in:] Bitwa przy Moście Mulwijskim. Konsekwencje, red. Z. Kalinkowski, D. Próchniak, Poznań 2014, s. 151–182.

Wipszycka E., Kościół w świecie późnego antyku, Warszawa 20172.

Wipszycka E., Le degré d’alphabétisation en Égypte byzantine, REAug 30, 1984, s. 279–296.

Wipszycka E., Le istituzioni ecclesiastiche in Egitto, [in:] L’Egitto Cristiano. Aspetti e problemi in eta Tardo-Antica, ed. A. Camplani, Roma 1997, s. 219–271.

Wipszycka E., Les ordres mineurs dans l’Egypte du IVe au VIIIe siecle, JJP 23, 1993, s. 181–215.

Wipszycka E., Les ressources et les activités économiques des églises en Égypte du IVe au

VIIIe siecle, Bruxelles 1972.

Wipszycka E., Metrologia, [in:] Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, red. E. Wipszycka, t. I/II, Warszawa 2001, s. 573–586.

Wipszycka E., Mnisi nie tylko ci święci, red. S. Hiżycki, Kraków–Tyniec 2007.

Wipszycka E., Moines et communautés monastiques en Égypte, IVe–VIIIe siecles, Varsovie 2009.

Wipszycka E., Oikonomos, [in:] The Coptic Encyclopedia, ed. A. S. Atiya, vol. VI, New York 1991, s. 1825–1826.

Wipszycka E., Państwo rzymskie a chrześcijaństwo do początków IV wieku, [in:] Starożytny Rzym we współczesnych badaniach. Państwo – Społeczeństwo – Gospodarka. Liber in memoriam Lodovici Piotrowicz, red. J. Wolski, T. Kotula, A. Kunisz, Kraków 1994, s. 149–189.

Wipszycka E., Patriarcha aleksandryjski i jego biskupi (IV–VII w.), PH 73.3/4, 1982, s. 177– 193.

Wipszycka E., Wprowadzenie do studiów nad instytucjami Kościoła w Egipcie późnoantycznym, [in:] Chrześcijaństwo u schyłku starożytności. Studia Źródłoznawcze, t. II, red. T. Derda, E. Wipszycka, Kraków 1999, s. 183–261.

Wipszycka E., Wprowadzenie, [in:] Św. Atanazy Aleksandryjski, Żywot św. Antoniego; Św. Antoni Pustelnik, Pisma, tłum. Z. Brzostowska i in., Warszawa 1987, s. 7–26, 31–54.

Wipszycka E., Wstęp. Egipt – ojczyzna mnichów, [in:] Apoftegmaty Ojców Pustyni. Gerontikon, tłum. M. Borkowska, oprac. M. Starowieyski, t. I, Kraków 1994, s. 13–59.

Wipszycka E., Wybory biskupów w Egipcie w V–VII w., USS 9, 2010, s. 189–220.

Wipszycka E., Źródła normatywne kościelne. Wprowadzenie, [in:] Chrześcijaństwo u schyłku starożytności. Studia źródłoznawcze, t. V, red. T. Derda, E. Wipszycka, Kraków 2005, s. 301–344.

Wiśniewski P., Dzieje wielkoczwartkowego obrzędu Mandatum, LSa 10.1, 2004, s. 75–93.

Wiśniewski R., Pagan temples, Christians and demons in the late antique East and West, SEr 54, 2016, s. 111–128.

Wiśniewski R., Wróżbiarstwo chrześcijańskie w późnym antyku, czyli jak poznać przyszłość i nie utracić zbawienia, Warszawa 2013.

Wolińska T., Bizancjum w przededniu ekspansji arabskiej. Wybrane aspekty funkcjonowania państwa za rządów Herakliusza (610–641), [in:] Bizancjum i Arabowie. Spotkanie cywilizacji, VI–VIII wiek, red. eadem, P. Filipczak, Warszawa 2015, s. 281–297.

Wolińska T., Kibice i nie tylko, czyli konstantynopolitańscy fakcjoniści, [in:] Konstantynopol – Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyńskim, red. M. J. Leszka, T. Wolińska, Warszawa 2011, s. 226–233.

Wolińska T., Resistance, Passivity or Collaboration? Christians in Syria and Egypt Facing the Arab Conquest, [in:] Byzantium and the Arabs. The Encounter of Civilizations from Sixth to Mid-Eighth Century, ed. eadem, P. Filipczak, Łódź 2015, s. 288–314.

Wolińska T., Rozrywki konstantynopolitańczyków, [in:] Konstantynopol – Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyńskim, red. M. J. Leszka, T.Wolińska, Warszawa 2011, s. 643–669.

Wordsworth J., Appendix B. The 106 Canons of Basil, an Egyptian Church Order, Probably of the Fifth Century, [in:] idem, The Ministry of Grace. Studies in Early Church History with Reference to Present Problems, London 1903, s. 445–451.

Woźniak M., Wspólnoty chrześcijańskie na terytoriach opanowanych przez Arabów (VII–VIII w.), [in:] Bizancjum i Arabowie. Spotkanie cywilizacji, VI–VIII wiek, red. T. Wolińska, P. Filipczak, Warszawa 2015, s. 428–457.

Wójtowicz H., Gościnność wczesnochrześcijańska, VP 16 (30/31), 1996, s. 229–239.

Wygralak P., Duszpasterskie inicjatywy Ojców Kościoła skierowane do osób uwikłanych w magię, [in:] Zabobony, czary, i magia w Kościele starożytnym, red. M. Ożóg, N. Widok, Opole 2013, s. 153–172.

Wysocki M., Model doskonałego chrześcijanina w pismach św. Cypriana z Kartaginy, VP 30 (55), 2010, s. 699–720.

Yegül F. K., Roman Imperial Bath and Thermae, [in:] A Companion to Roman Architecture, ed. R. B. Urlich, C. K. Quenemoen, Oxford 2014, s. 299–323.

Zagórski D., Czy smutny i ckliwy potrafi się cieszyć? Rzecz o Grzegorzu z Nazjanzu, VP 32 (58), 2012, s. 279–287.

Zalewski D., Znaczenie instytucji wdów w odniesieniu do stanu dziewic w pierwszych wiekach Kościoła, VP 35 (64), 2015, s. 595–613.

Zarzeczny R., Historia Kościoła w Egipcie. Szkice, Kraków 2013.

Zarzeczny R., Przygotowanie do wiary i przygotowanie do chrztu w Pseudoklementynach, [in:] Katechumenat i inicjacja chrześcijańska w Kościele starożytnym, red. F. Drączkowski i in., Lublin 2011, s. 21–47.

Zytka M., A cultural history of bathing in late antiquity and early Byzantium, London 2019.

Żelazny J., Biskup Ojcem. Zarys eklezjologii syryjskiej na podstawie Konstytucji Apostolskich, Kraków 2006.

Żelazny J., Kolegium biskupów w Konstytucjach apostolskich. Rola Piotra, VP 24 (46/47), 2004, t., s. 249–254.

Żelazny J., Święci potrzebujący – wdowy i sieroty jako ołtarz we wspólnocie starożytnego Kościoła, [in:] Ofiara – kapłan – ołtarz w świecie późnego antyku, SKaz 6, red. B. Iwaszkiewicz-Wronikowska, D. Próchniak, Lublin 2008, s. 135–144.

Żelazny J., Zarys literatury patrystycznej kręgu języka syryjskiego, Kraków 2011.

Żurek A., Codzienna Komunia Święta w starożytności chrześcijańskiej. Aspekt duszpasterski i teologiczny, VP 28 (52/2), 2008, s. 1381–1395.

Żurek A., Katechumen – chrześcijanin – wierny. Przygotowanie do chrztu i chrzest w Kościele starożytnym, Tarnów 2017.

Żurek A., Prezbiterzy Kościoła starożytnego, Kraków 2022.

Żurek A., Przygotowanie katechumenów i obrzęd chrztu w świetle katechez Jana Chryzostoma, [in:] Czasy Jana Chryzostoma i jego pasterska pedagogia, red. N. Widok, Opole 2008, s. 205–215.

Żurek A., Święty Bazyli Wielki, Kraków 2009.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Licencja

Mapa strony	Księgarnia	Social Media
Strona główna Aktualności Katalog O nas Kontakt Polityka Prywatności Deklaracja dostępności Czasopisma Księgarnia	42 635 55 77 42 235 01 62 ksiegarnia@uni.lodz.pl Biuro: 42 235 01 65 42 635 55 80 agnieszka.janicka@uni.lodz.pl Polityka prywatności i cookies © 2024 Uniwersytet Łódzki

Ideały życia codziennego chrześcijan na Wschodzie w świetle kościelnych źródeł normatywnych (IV–V wiek)

Nr XXXI

Pobrania

Licencja

Inne prace tego samego autora

Dyscypliny

Serie

Nowa zawartość